نوعي تشبيه نويافته در ادب فارسي؛ تشبيه سلب و ايجاب

Newly Found Simile in Persian Literature; Negative and Positive Simile

در اين مقاله نوعي تشبيه متمايز و نوآورانه در مباحث بلاغي با عنوان تشبيه سلب و ايجاب معرفي مي‌شود كه علماي بلاغت تاكنون بدان توجه نشان نداده‌اند؛ در حالي كه اين تشبيه در شكل‌گيري صور خيال بديع نقشي بسزا داشته است. شاعر در تشبيه سلب و ايجاب، ابتدا همانندي مشبه را به كسي يا چيزي ردّ و بلافاصله در پي آن شباهتِ همان مشبه را به كسي يا چيزي درست در نقطه مقابل مشبهٌ‌به پيشين اثبات مي‌كند. نگارنده با آوردن شواهدي از متون ادب فارسي، كيفيت اين قِسم از تشبيه را بيشتر روشن كرده ‌است. كهن‌ترين كاربرد اين نوع تشبيه در قصيده‌اي از ناصر خسرو يافته شده ‌است. هدف از تشبيه سلب و ايجاب مانند هر تشبيه ديگري عمدتاً بيانِ حال مشبه يا مبالغه است؛ ليكن اين اغراض بلاغي به طرزي جديد و ديگرگونه به دست مي‌آيد. گوينده با ايجاد نوعي تقابل و تباين بينِ دو مشبهٌ‌بهِ دور از هم باعث مي‌شود شباهت بيشتر تجلّي يابد و احساس و عاطفه قوي‌تر منتقل شود. تباينِ يادشده همچنين زمينه تصويري‌ترشدن معنا را فراهم مي‌آورد. علاوه بر اين‌ها شاعران با استفاده از تشبيه سلب و ايجاب، ارتباطات نابيوسيده جديد و مضاعفي را ميان اشخاص و اشيا و مفاهيم ناهمگون برقرار مي‌كنند كه اين امر باعث شگفتي و اعجاب بيشتر خوانندگان مي‌شود.

In this article a distinctive simile in rhetoric is represented as negative and positive simile neglected by rhetoric scholar until now, while it has been influential in the formation of figures of speech. In negative and positive simile, a poet first rejects similarity of a topic to someone or something, and then immediately proves the similarity of the same topic to someone or something in the opposing point of the previous image. Author of the present article has described the quality of the type of simile relying on a number of instances in Persian literature. The oldest case of such simile is seen in an ode penned by Naser Khosrow. The aim of negative and positive simile, like any other simile, is describing a topic or exaggerating on it, but these rhetoric intentions are achieved through novel ways. By providing a kind of contrast and distinction between two images, a poet focuses on their similarity leading to stronger impression and sentiment. Such contrast gives a pictorial basis of meaning. In addition, employing negative and positive simile, poets establish connections between dissimilar individual and entities and make their readers surprised.