روايت و تاريخ؛ سنجش شيوه‌هاي تاريخ‌نگاري در تاريخ بيهقي، تاريخ طبري و تاريخ بلعمي

Narrative and History: The Evaluation of the Methods of Histography in Bayhaqi, Tabari, and Bal'ami's Histories

تاريخ بلعمي و تاريخ بيهقي از شاهكارهاي دوران نخستين تاريخ­نگاري و از نمايندگان سبك نثر مرسل و بينابين ادبيات منثور ايران هستند. دربارۀ اين دو اثر تا­كنون جداگانه و در زمينه­ هاي مختلف، تحقيق و پژوهش­هاي زيادي شده است؛ اما پژوهش­هايي كه اين دو اثر را در يك زمينۀ خاص مقايسه و تطبيق كنند، اندك هستند. پژوهش حاضر بر آن است تا با نشان دادن نگرش، روش و ويژگي­هاي تاريخ­نگاري در تاريخ بيهقي، تاريخ طبري و تاريخ بلعمي، برخي شباهت­ها و تفاوت­هاي اين دو اثر را ـ كه در دورۀ خود به نوعي روشمند و داراي سبك هستند ـ نشان دهد؛ زيرا با بررسي و مقايسۀ اين دو اثر، مي­توان به كيفيت و روند سير و انتقال اصول تاريخ­نويسي در آن دوره ­ها پي برد. برخي از نتايج اين پژوهش نشان مي­دهد كه بيهقي تاريخ را جدا از روايت صرف رويدادها مي­داند و سعي مي­كند به تحليل و ريشه­ يابي وقايع نيز بپردازد. تاريخ او از نظر روش تاريخ­نگاري در زمرۀ تاريخ­ هاي تحليلي است؛ اما بلعمي در ترجمۀ خود، از ميان روايات متعدد طبري، تنها روايات موثق و ارجح را بر­مي ­گزيند؛ زيرا معتقد است كه فراواني گزارش­ها در مورد يك واقعيت نمي­تواند دليل بر صحت آن باشد. معيار بلعمي در اين گزينش­ هاي خاص، عقلي بودن آن­هاست. بلعمي مانند بيهقي، تاريخ را جدا از خرافات و مجموعه ­اي از واقعيات مي­داند كه بايد از طريق راوياني ثقه و امانتدار به آن­ها آگاهي پيدا كرد. از ديگر ويژگي­هاي تاريخ­نگاري بلعمي، تحليل و ريشه­ يابي ­هايي است كه ضمن برخي روايات انجام مي­دهد و بدين­گونه روش تاريخ­نگاري او از شيوۀ روايي طبري، به شيوۀ تركيبي تغيير پيدا مي­كند. در نظر بيهقي، هدف اصلي تاريخ عبرت­آموزي است. طبري نيز تاريخ را درس عبرت و منبع معرفت مي­داند و در نگارش تاريخ خود اهداف مذهبي را دنبال مي­كند؛ اما بلعمي تا حدودي متأثر از انگيزه ­هاي سياسي و ناسيوناليستي است. حضور مردم و اجتماع در تاريخ طبري (و تاريخ بلعمي) نسبت به تاريخ بيهقي بيشتر است.

Bal'ami's history and Bayhaqi's history are among the masterpieces of the early histography and examples of smooth and intermediate texts of the Iranian prose literature. There have been several studies on the two pieces; however, few comparative studies of them could be found in the literature. This study, thus, aims to show the attitude, method, and features of histography in Bayhaqi, Tabari, and Bal'ami's histories focusing on the similarities and differences. The comparison of the two works can shed light on the quality and changing process of writing history. The results suggest that Bayhaqi's history tries to analyze and explain the events besides mere narration. His method stands among the analytic histography. But Bal'ami, in his translation, only chooses the reliable narratives from Tabari, because he believes that the repetition of reports on an event does not mean its validity. Bal'ami focuses on rationality as a criterion in such reports. Bal'ami and Bayhaqi consider history different from superstition and focus on the realities which are reported by credible narrators. Some of the other features of Bal'ami's histography is to analyze and find the causes through his narration, thus, this histography is different from that of the Tabari. Bayhaqi believes that the aim of history is to learn a lesson. Tabari, also, believes in learning from history and pursues religious goals in his history writing as well. But Bal'ami is influenced by political and nationalist motivations. People and society play a more dominant role in Tabari's (and Bal'ami) histories in comparison with Bayhaqi's.