معاد جسماني و تناسخ از ديدگاه آقاعلي حكيم

آقاعلي حكيم با دغدغه كلامي ويژه‌اي مسئله معاد جسماني را به لحاظ فلسفي بررسي مي‌كند و با توجه به اصول صدرايي تقريري تازه‌ و متفاوت از تقرير ملاصدرا از معاد جسماني ارائه مي‌كند؛ بر اساس ديدگاه ملاصدرا معاد جسماني به تناسخ ملكي نمي‌انجامد؛ زيرا خبري از مادّه و جسم عنصري نيست تا روح و نفس به آن تعلق گيرد و تناسخ روي دهد؛ ولي بر اساس نظر حكيم مؤسس جسم عنصري در سير تكاملي خويش خود را به نفس مي‌رساند و فرض تحقق تناسخ فرضي معقول به نظر مي‌رسد؛ ولي با اين حال حكيم مؤسس چنين لازمه‌اي را بر نمي‌تابد؛ زيرا بدن دنيوي انسان عنصري است؛ ولي با حركت جوهري استكمالي، اشتداد مي‌يابد و به مرتبه‌اي مي‌رسد كه نفس انسان به آن تعلق مي‌گيرد و چنين پديده‌اي تناسخ به حساب نمي‌آيد؛ براين‌اساس فقط زماني تناسخ روي مي‌دهد كه نفس به جسم عنصري دنيوي برگردد؛ در حالي كه در معاد جسماني چنين حادثه‌اي رخ نمي‌دهد.