وجوب سابق، لوازم، ادله و نقد آن

وجوب سابق كه نزد فلاسفه اسلامي با قاعده «الشيء ما لم يجب لم يوجد» شناخته مي شود، از اقسام «وجوب بالغير» است. از نظر ايشان معلول تا ضرورت و وجوب نيابد، موجود نمي گردد. به بيان ديگر، با تمام شدن علت تامه، ابتدا وجود معلول واجب و سپس معلول، موجود مي‏ شود. ازاين رو اين قاعده به «جبر فلسفي» مشهور است. متكلمان با انگيزه صيانت از اختيار فاعل، وجوب غيري را نفي كردند و به اولويت قايل شدند؛ به اين بيان كه با آمدن علت تامه، وجود معلول اولي مي شود، ليكن به حد وجوب و ضرورت نمي رسد. آنان معتقد بودند اگر وجوب بيايد، ديگر اختيار معنايي ندارد. در حقيقت متكلمان نفي اختيار را لازمه پذيرش قاعده «الشيء ما لم‌يجب لم يوجد» دانسته اند. بعضي از اصوليان شيعه نيز با تفصيل ميان فاعل مختار و موجب، مجراي اين قاعده را تنها فاعل موجب دانسته، فاعل مختار را تخصصاً خارج از آن مي دانند. از معاصران نيز استاد فياضي از مخالفان سرسخت اصل ضرورت علّي است و ادله اي عليه آن اقامه مي‌كند. ما در اين مقاله مي كوشيم در تحقيقي حتي الامكان جامع، با تحليل، بررسي و نقد ادله اين قاعده به منشأ اعتقاد به آن دست يابيم.