چشم اندازهاي حكمي «آفرينش عالم» در شاهنامه

Philosophical Perspectives on “Creation of the World” in Shahnameh

معما و مفهوم پيچيده خلقت در جاي جاي زندگي و تفكر و تخيل بشر قابل مشاهده است. هنر و ادبيات، بستري مناسب براي بازتاب و به نمود درآمدن چنين مسئله شگفتي است. حكيم ابوالقاسم فردوسي، شاعري است كه در دوره اوج شكوفايي تمدن اسلامي و شكل گيري مكاتب كلامي اشعري و معتزله و شيعه چشم به جهان گشود و كاخ نظم خود را با خرد و انديشيدن درباره خدا، انسان و هستي پي افكند. مقاله حاضر با وارسي اصول و چارچوب حكمي و فلسفي مهمي (همچون: آغاز خلقت، حدوث يا قدم جهان هستي، ماده اوليه آفرينش و مراتب آفرينش) كه درباره آفرينش عالم در عصر فردوسي وجود داشته است، بخش «گفتار اندر آفرينش عالم» شاهنامه را تحليل مي كند تا روشن شود آيا تفكرات رايج عصر فردوسي در بيان او درباره آفرينش عالم بازتاب داشته است يا نه. مشاهده خواهد شد كه تفكرات حكمي و فلسفي ايرانيان باستان و فيلسوفان اسلامي چنان با يكديگر همنشين شده اند كه نمي توان فردوسي را در قلمرو گفتمان يا انديشه اي خاص محصور كرد؛ بلكه او نماينده تفكرات حكيمانه «اسلام ايراني» در روزگار خويش است.

The mystery of creation as a complicated concept is present in all aspects of life, thinking, and imagination of human beings. Art and literature provide appropriate grounds for the reflection and representation of this amazing issue. Abolghasem Ferdowsi, is a poet who was born in the era which was the climax of the flourishment of Islamic civilization and formation of Mu’tazila, Ash’ari , and Shia schools of Kalam, and his poems are based on his wisdom and thoughts about God, man and existence. In this article “remarks about the creation of the world” as a part of Shahnameh is analyzed through studying the important philosophical principles and framework (e.g. creation of the world, pre-eternity or creation in time, the primary essence and the stages of creation) about the creation of the world in Ferdowsi era. This paper tries to show whether common beliefs of Ferdowsi era have been reflected in his remarks about the creation of the world. The results show that in Shahnameh the intellectual and philosophical thoughts of ancient Iranians and Islamic philosophers are accompanied together in a way that it is impossible to delimit Fedowsi to a specific discourse or thought, and he can be considered a representative of the wisdom of “ Islamic Iran” in his era.