بررسي إجزاء در علم اصول با نگاهي به نظريات امام خميني(س) و سيد حسن بجنوردي

A Study of the Components in Principles of Jurisprudence Based on Imam Khomeini and Seyed Hassan Bojnourdi’s Approaches

اجزاء از مباحث پربار اصولى و داراى آثار و نتايج فراوان در فروعات فقهى است. سؤال اصلي ما اين است كه آيا به انجام رساندن مأموربه با تمامى شرايط كه در آن اعتبارشده است، مقتضى اجزاء و ساقط شدن امر مولاست يا خير؟ يافته‌هاي اين پژوهش تحليلي و بنيادين، حاكي از آن است كه چنانچه در اوامر شرعى ظاهرى قائل به إجزاء نباشيم، عسر و حرج لازم مىآيد و عسر و حرج شرعاً نفى گرديده است. در اوامر واقعي هم إجزاء به‌صورت قطعي محقق خواهد شد. در اوامر اضطراري نيز با وجود مانع و اضطرار، اوامر به‌صورت اضطراري مجزي از امر مولا خواهند بود. قضا نيز درجايي لازم است كه فوت حاصل‌شده باشد. اگر پس از اضطرار نيز شك در تكليف مجدد داشتيم، با اجراي اصل برائت حكم به إجزاء مي‌كنيم. در خصوص اوامر ظاهري نيز علماي اماميه قائل به عدم إجزاء هستند. بجنوردي بيشتر از نگاه متكي بر عقل سود جسته‌اند و امام خميني علاوه بر بهره‌مندي از عقل و نقل، غرض شارع را در حد سقوط تكاليف شرعي داراي اهميت مي‌دانند كه اين امر دال بر نگاه عرف محور ايشان در تبيين مباني و اصول است. تقريب ديدگاه اين دو انديشمند، حاكي از آن است كه هر مقدمه عقلي و نقلي كه موجبات سقوط تكليف را به‌عنوان هدف نهايي شارع فراهم آورد معتبر بوده و اين نگاه لزوم توسعه ديدگاه‌هاي عقلاني اصولي را در حفظ مصالح تشريع استوار مي‌سازد.

Adequacy is a highly applied principle in methodology with many effects in positive laws. The principal question of this paper is this: Does full enforcement of a decree by an agent with all its conditions require adequacy and sufficiency of the decree of religious ruler? The findings of this analytical paper indicate that if in case of apparent religious decrees we make a mistake, there will come distress and constriction, which are both religiously rejected. In real decrees, however, adequacy shall be implemented in full. As in emergency cases, despite urgency and pertinent problems, the decrees shall be implemented immediately based on sufficient and adequate decree issued by the religious ruler. In case of death, there is a need for compensation. Any doubt in fulfilment of duty after the emergency, must be removed through resorting to the principle of quittance to issue adequacy. In case of apparent decrees, Imamiyah jurists prescribe lack of adequacy. The late scholar Bojnurdi has mostly resorted to a rational approach and Imam Khomeini – in addition to resorting to reason and narration – attaches importance to the decision of the legislator even to the degree of adequacy of religious duties. This indicates Imam Khomeini’s approach based on common sense in clarifying the fundamentals and principle of Islamic jurisprudence. The approaches – together - by both thinkers suggest that any reason- and narration-based introduction that prescribe sufficiency of duties as the final intention of the legislator, is valid. This approach consolidates expansion of methodologically developed rational viewpoints in safeguarding expediency of the Sharia law.