معاد جسماني ـ روحاني در ترازوي عقل نقدي بر منكران معقوليت معاد جسماني ـ روحاني

بيشتر متفكران مسلمان، به معاد، با كيفيتي جسماني ـ روحاني باور دارند. باور به معاد با بدني جسماني حتي به نحو تقليد از شريعت، اثبات معقوليت يا عقل‌ستيز نبودن اين آموزه را پيش‌شرط دارد. قائلان به انحصار معاد در شكل روحاني يا معتقدان به معاد با جسمي مثالي، پذيرش معاد با بدني عنصري را با محذوراتي عقلي همچون محذور تناسخ و عبث بودن بدن عنصري در آخرتْ روبه‌رو ديدند. اشكالات فلسفي‌اي از اين دست، عمدتاً مبتني بر علم‌النفسي است كه يا قائل به روحانية الحدوث بودن نفس و رابطه‌اي از سنخ اضافة مقولي بين نفس و بدن است و يا از رابطة شأن و ذي‌شأن بودن بدن و نفس غفلت كرده است. در اين مقاله كوشيده‌ايم با روشي توصيفي تحليلي تبيين كنيم كه با تحليلي خاص از رابطة نفس و بدن، نه محذور تناسخ سينوي (وجود دو نفس در يك بدن) و نه محذور تناسخ صدرايي (بالقوه شدن امر بالفعل) لازم مي‌آيد. در اين تبيين، حقيقت انسان نه روح مجرد است و نه بدن مادي؛ بلكه وجودي جامع همة اين مراتب است و لذا اگر بناست در عالم آخرت، انسانْ عود كند، با اين دو بُعد عنصري و روحاني خواهد بود.