«تناسخ» در نظام فلسفي شيخ اشراق و محمدبن زكرياي رازي

مسئله تناسخ به‌‌مثابه ايده‌اي فلسفي در پاسخ به مسئله سرنوشت نفس انسان پس از مرگ، جزو مسائل مهم در حوزه نفس‌شناسي است. غالب فيلسوفان مسلمان تناسخ را محال دانسته و براهيني در راستاي اثبات استحاله آن اقامه كرده‌اند؛ اما در اين ميان، محمدبن زكرياي رازي و شهاب‌الدين سهروردي جايگاه ويژه‌اي دارند كه نوشتار حاضر به بررسي نظرات ايشان در اين‌باره پرداخته است. از رهگذر اين جستار مشخص مي‌شود كه محمدبن زكرياي رازي نخستين فيلسوف برجسته طرفدار ايده تناسخ در جهان اسلام قلمداد مي‌شود و اين آموزه در جهان‌بيني فلسفي وي در حوزه قدم نفس و هيولا ريشه دارد. شيخ اشراق در غالب آثارش نظريه استحاله تناسخ را مطرح مي‌كند، اما در حكمة‌‌الاشراق، ادله طرف‌داران نظريه امكان و استحاله تناسخ را ضعيف مي‌داند. ميان اين دو ديدگاه در «ميزان اهتمام به مسئله تناسخ»، «قلمرو امكان تناسخ»، «ضرورت تناسخ»، «ميزان نوآوري در اين مسئله»، «روش‌شناسي بحث» و «رابطه تناسخ با حدوث و قدم نفس» اختلافاتي وجود دارد؛ چنان‌كه اين دو ديدگاه در «امكان رهايي از چرخه تناسخ» و «نفي استحاله برخي اقسام تناسخ» با يكديگر اشتراك دارند.