تبيين دليلي سازوكار توليد فضاهاي انحصاري در نواحي ساحلي پيراشهري (موردپژوهي: كرانۀ جنوبي درياي كاسپين)

Explanation of Exclusive Space Production Mechanisms in Coastal Peri-Urban Areas (Case Study: Southern Coast of Caspian Sea)

دخالت عوامل چندگانه، به پيچيدگي كوشش‌هاي برنامه‌ريزي براي برقراري توازن ميان خواست‌ها و منابع مي‌انجامد. بي‌ترديد، اين امر در زمين‌هاي با ارزشِ محيط طبيعي اهميتي دوچندان مي‌يابد. زيرا، با افزايشِ مطلوبيت محيطي، تقاضا براي استقرار فعاليت‌هاي گوناگون انساني افزايش يافته و ضمن مواجهه با كمبود منابعِ با ارزش محيطي، كوشش‌هاي برنامه‌ريزانه با تنش‌هاي بيشتري براي تأمين خواست عمومي و نگهداشت ميراث طبيعي به جاي مانده، رو‌به‌رو مي‌شوند. اين چالش، گاه در قالب فضاهايي بازنمون مي‌شود كه در جلوه‌هاي كالبدي، فضاي انحصاري به شمار مي‌روند. از آنِ خود ساختنِ فضاهاي عمومي-همچون زمين‌هاي ساحلي و يا زمين‌هايِ با ارزشِ ملي- به ويژه در نواحيِ ساحليِ پيراشهري، جرياني است كه هم در كشورهاي بيشتر توسعه يافته و هم در جوامع كمتر توسعه يافته قابل مشاهده است. در شرايطي كه در ظاهر امر، اين فرايند در تمامي جوامع يكسان جلوه مي‌كند، در چرايي زمينه‌ايِ اين پديده اما، سازوكارهاي مولد و محرك شكل‌دهنده، رفتاري متمايز دارند. پژوهش حاضر مي‌كوشد به پرسش چرايي توليد فضاهاي انحصاري پاسخ دهد و سازوكارهاي مولد اين نوع فضا را تبيين كند. با اختيارِ رويكرد تفسيرباوري انتقادي و با به‌كارگيريِ روشِ نظريۀ زمينه‌ايِ ساخت‌باور، يافته‌ها نشان‌دهندۀ نقشِ شش انگاشت كليدي شاملِ «كاستي در چارچوب نهادي رسمي»، «تعارض قدرت»، «اقتصاد سياسيِ غيرمولد»، «فرهنگ پشتيبان انحصار»، «ساختارِ فضايي مولد انباشتِ بهره» و «بهره‌جويي توده‌اي» در سازوكارهاي شكل‌گيري فضاي انحصاري در نواحي ساحليِ پيراشهريِ مورد مطالعه است كه برون‌داد آن، ويران‌گري محيطي در قالبِ جدائي‌گزيني فضايي، افتِ كيفيت فضايي درون‌شهري، تخريب منابع و چشم‌اندازهاي طبيعي و غيره بازنمون شده است.

Multiple forces in spatial planning have led to complexity of planning efforts in making balance between human needs and available spatial resources. This challenge is more sever in natural lands, as the increase in environmental advantages would increase the demand for different human activities. Facing the scarcity of environmentally valuable resources forces planning efforts to deal with the conflict between human use and resource conservation. This challenge is sometimes represented in the form of physical exclusive spaces where the sense of private ownership is dominant. Exclusively use of national and public lands is the phenomenon in more developed and less developed communities, however the mechanisms in which this privatization happens are different and basically depend on the spatial features of the context. This research aims to explain the main mechanisms of exclusive spaces production in coastal peri-urban areas in north of Iran. The constructivist grounded theory method is the instrumental basic for the analysis. Findings showed that six main concepts of inefficiency of formal institutional framework, power conflict, non-productive political economy, cultural supports for privatization, rentier spatial structure and the multiplier rent are the main concepts shaping the exclusive spaces in coastal peri-urban areas in north of Iran.