تأخير و دير هنگامي قدوم أزل در مقايسه با قِدم (تأمّلي ديگر بر بيتي از سنايي)

اهتمام سنايي غزنوي در حديقه الحقيقه و شريعه الطريقه در جهت طرح مسائل عرفاني، اخلاقي و حكمي است. اين مسئله، سخنش را گاه سرشار از رموزي كرده كه درك آن‌ها مستلزم پژوهش در منابع علوم عقلي و عرفاني است. بيتِ «با وجودش أزل پرير آمد/ پگه آمد وليك دير آمد» دربردارنده توجّهات دقيق سنايي به مسئله «أزل» و مراتب آن است؛ اينكه «پرير آمدن» كنايه از قدمت در وجود است؛ امّا أزل با اين قدمت، نسبت به قدم الهي متأخّر است؛ لذا از «قديم مطلق» بودن خداوند در سلسله بطون زمان و در تطابق با عالم «غيب مطلق» و «احديّت العين» بودن او در مراتب وجود، حكايت دارد. در اين پژوهش به تبيين دقيق سلسله «بطون زمان» كه در انطباق با «مراتب عالم» و «مراتب وجود» قرار دارد، پرداخته شده است. نتيجه اين كاوش نشان داد كه نظر به ذوبطون بودن و سلسله طوليه صعودي متعدّد زمان و وجوه برزخي آن­ها به تناسب عوالم و حضرات كلّيّه وجوديه، نسبت أزلي بودن به خداوند، نسبتي نارواست؛ زيرا خداوند كه قديم مطلق است، بسيار فراتر از مرتبه أزل و در حقيقت، خالق آن است.