طباع تامّ در فلسفۀ اسلامي و مقايسۀ آن با «فروهر» در حكمت خسرواني

A Comparison of Perfect Nature in Islamic Philosophy with Fravashī in Khosravani Wisdom

طباع تامّ مفهومي برگرفته از يك حكايت هرمسي است كه نزد اشراقيون از جمله حقايق نوري و رب‌النّوعي بشمار مي رود. اتحاد ميان نفس و رب‌النّوع (عقل) از رهگذر تزكيه، رياضت و رها شدن از عالم برازخ و تجريد رخ مي دهد. اين انديشه كه پيش از سهروردي در آراء ابوالبركات بغدادي و ديگران نيز سابقه داشته است، از سوي ملاصدرا و شاگردانش تفسير و تبيين شد. ملاصدرا طباع تامّ را صورت واحد عقلي و بالاترين مرتبه از مراتب وجودي انسان مي داند كه داراي بيشترين درجۀ تجرّد است. وي اين مرتبه را «روح‌القدس» مي نامد و تصريح مي كند كه ميان نفس و طباع تامّ هيچگونه مغايرتي وجود ندارد و اساساً همۀ هويت نفس انساني به طباع تامّ او بازمي گردد. طباع تامّ اگرچه با تعاليم هرمسي پيوند دارد، اما از ريشه‌هاي خسرواني آن نيز غافل نمي توان بود. در تعاليم مزديسنايي، از اطوار و شئون نفس سخن رفته كه بالاترين آن، فرَوَشي يا فِرَوهر است. فروهر، اصل آسماني يا وجهي از مينوي خرد است كه خود را بر پارسا مي نمايد و معارف را به او مي‌آموزد. نوشتار حاضر، پس از بررسي آراء فلاسفۀ اسلامي در باب طباع تامّ در پي اين است كه نشان دهد اين مفهوم ريشه در خميرۀ ازلي حكمت دارد كه مطابق تبارشناسي سهروردي در دو شاخۀ شرقي و غربي حكمت، يعني هم در تعليم هرمسي (شاخۀ غربي) و هم در تعليم خسرواني (شاخۀ شرقي) جزو اساسي ترين مباني معرفت‌شناسي بوده و سهروردي، در پي مقصود اشراقي خود، يعني احياي خميرۀ ازلي با طرح مفهوم طباع تامّ، حكمت خسرواني و حكمت هرمسي را جمع كرده و ملاصدرا نيز در اين زمينه بر پيِ وي پوييده است.

The concept of perfect nature (ṭabā ‘tāmm) has been derived from a Hermetic anecdote and, according to Illuminationists, is among nūrī (luminous) and archetypal truths. The unio‎n of the soul and archetype (intellect) is possible through purification, asceticism, and liberation from intermediate and immaterial worlds. This view, which was also shared by Abu’l-Brakāt al-Baghdādī and some others before Suhrawardī, was explained and interpreted by Mullā Ṣadrā and his students. Mullā Ṣadrā believed that perfect nature is a single intellectual form and the highest level of Man’s existence which enjoys the highest degree of immateriality. He called this level the “Holy Spirit” and emphasized that there is no difference between the soul and perfect nature and, basically, the whole identity of the human soil originates in their perfect nature. Although perfect nature is closely related to Hermetic teachings, one cannot ignore its Khosravani roots. In Mazdayasnan teachings, reference has been made to the states and modes of the soul, the most supreme of which is Fravashī or Farvahar. Fravashī is the heavenly essence or an aspect of Mīnuy-e Xerad (or spirit of wisdom) which reveals itself to ascetics and teaches them religious principles. In the present paper, after examining the views of Islamic philosophers regarding perfect nature, the authors have tried to demonstrate that this concept is rooted in the pre-eternal essence of wisdom, which, in conformity with Suhrawardī’s etymology of both Eastern (Khosravani) and Western (Hermetic) branches of philosophy, is among the most fundamental principles of epistemology. In fact, in order to attain his own illuminationist purpose, which is to revive the pre-eternal substance through posing the concept of perfect nature, Suhrawardī has brought Khosravani and Hermetic philosophies together. Mullā Ṣadrā has also advocated him in this regard.