كليدواژه :
خط نستعليق , دوره صفوي , دوره قاجار , شاهنامه رشيدا , شاهنامه داوري
چكيده فارسي :
اگر چه تا ميانه عصر صفوي، قلم نستعليق در كنار ساير خطوط ستّه، مورد استفاده و يكي از اقلام مهم بود، امّا به تدريج بيشتر مورد اقبال واقع شد؛ به‌گونه‌اي كه از مهم‌ترين خطوط در دوره‌هاي بعدي محسوب گرديد. «شاهنامه رشيدا»، از نسخ خطّي دوره صفوي با كتابتِ عبدالرّشيد ديلمي و «شاهنامه داوري»، آخرين نسخه خطّي از شاهنامه در دوره قاجار با كتابت ميرزا محمّد داوري به قلم نستعليق است. خوشنويسي‌هاي انجام‌شده در اين دو نسخه، بخشي از تاريخ خط و خطاطي را در ايران به نمايش گذاشته است كه مي‌توان با بررسي آنها، برخي تغييرات و تحولات خط و خوشنويسي را در دوره‌هاي صفوي و قاجار تشخيص داد. هدف اين پژوهش، شناخت وجوه افتراق شاهنامه هاي رشيدا و داوري در شيوه‌هاي كتابت و ساختارِ حروف و كلمات قلم نستعليق و نيز نحوه ارتباط متن با نقش و نگاره بود كه با استفاده از منابع كتابخانه اي- موزه‌اي و روش مطالعه تاريخي- تطبيقي و تحليلي به آن پرداخته شد. نتيجه بررسي ها نشان داد كه «شاهنامه رشيدا» با تأثير مستقيم از شيوه ميرعماد و اولويّت زيبايي بصري بر خوانايي متن، كتابت شده و ارتباطي پيوسته ميان فضاسازي‌هاي متني و نوشتاري برقرار شده است. «شاهنامه داوري» بر خلاف سنّت رايج در كتابت نُسخ خطي، به سفارش هيچ حاكمي نگاشته نشد، بلكه ذوق هنري هنرمند، زمينه شكل گيري اين نسخه بود و به نوعي شروع تغييرات بنيادي در مخاطبين خود را فراهم نمود. در اين شاهنامه، خوانايي متن همراه با زيبايي بصري و نيز عدم ارتباط منسجم بين متن و نگاره ديده مي‌شود. هم‌چنين، ساختار حروف و كلمات با وجود شباهت به سبك دوره سوم قاجار (سبك كلهر)، مستقل از اين سبك، كتابت شده و به نظر مي رسد اصلاحات منتسب به كلهر كه در آثار عدّهاي از خوشنويسان هم‌دوره با وي نيز ديده مي شوند، پيش درآمدي بر اين سبك بوده است.
چكيده لاتين :
Although Nastaliq script was used as a significant writing style along other six types of calligraphy until the mid-Safavid era, it was gradually more welcomed and turned into the most important script in the succeeding eras. "Rashida Shahnameh", written by Abdul Rashid Deylami, falls within the Shahnameh manuscripts in the Safavid era while "Davari Shahnameh", written by Mirza Mohammad Davari in Nastaliq script, is the last manuscript of Shahnameh in the Qajar era. The calligraphy styles performed in these two versions demonstrate a part of the history of calligraphy in Iran from which some of the changes and developments in script and calligraphy during the Safavid and Qajar eras can be detected. Resorting to library-museum resources, this study seeks to investigate the differences in writing styles, shapes of letters and words written in Nastaliq, and also the connections between the scripts and the graphics in the two aforementioned versions of Shahnameh, through a historical-comparative and analytical study. The results of the analyses reveal that the script of "Rashida Shahnameh" was directly influenced by the Miremad Style, prioritizing visual beauty over text readability, in which a continuous connection was established between written and textual spaces. Contrary to the popular tradition in manuscripts, Davari Shahnameh was not ordered by any rulers; rather, the artist's taste was the main cause of creating this manuscript and it also prompted fundamental changes among its audiences. Text readability, visual beauty, and lack of consistent connection between text and graphics were observed in this version of Shahnameh. Moreover, the letters and words, despite their similarity to the third-Qajar-era style (the Kalhor Style), are structured independently of it, and, seemingly, the corrections attributed to Kalhor, which are also seen in the works of some of his contemporary calligraphers, had been a prelude of Davari’s style.
