ارزيابي كارآيي مدل EGEM براي برآورد فرسايش خندقي در حوزه آبخيز ايكي‌‌ آغزلي استان گلستان

سابقه و هدف :يكي از اشكال مهم فرسايش خندقي كه معمولا در اراضي زراعي تشكيل شده و توسعه پيدا مي‌كند، فرسايش خندقي موقتي است. تحقيقات نشان داده است كه خندق‌هاي موقتي سالانه 2 تا 90 مترمكعب در هكتار در سال خاك را از دسترس خارج مي‌كنند. با توجه به رسوب‌زايي بالاي نهشته‌هاي لسي و سطح بالاي زيركشت اراضي استان گلستان، شناخت و بررسي عوامل موثر در فرسايش خندقي موقتي و روند گسترش آن بيش از پيش ضروري است. هدف اصلي اين پژوهش ارزيابي كارآيي مدل فرسايش خندق موقتي (EGEM) براي برآورد فرسايش خندقي موقتي در آبخيز ايكي‌‌ آغزلي بوده است. مواد و روش‌ها: آبخيز ايكي ‌آغزلي با مساحتي معادل 703 هكتار در شرق استان گلستان و شمال كشور در محدوده حوزه آبخيز بزرگ گرگانرود استقرار يافته است. ميزان بارندگي ساليانه در منطقه به طور متوسط 424 ميلي‌متر و ميانگين دماي ساليانه معادل 15.7 درجه سانتي‌گراد مي‌باشد. ابتدا از طريق بازديدهاي ميداني در طي سه مرحله به فاصله سه ماه، 12 خندق موقتي شناسايي و با ثبت موقعيت آنها ازطريق GPS، اقدام به ثبت مورفومتري و نمونه‌برداري خاك در قسمت سر هر خندق شد. علاوه بر خصوصيات مورفومتريك و برخي از خصوصيات فيزيكي و شيميايي خاك، مرز آبخيز مشرف به هر خندق موقتي نيز تعيين شد. ارزيابي كارآيي مدل EGEM با استفاده از آزمون خي در محيط نرم‌افزار R، با مقايسه متغيرهاي مشاهداتي متوسط سالانه فرسايش و عرض خندق‌‌هاي موقتي با خروجي متناظر مدل، انجام شد. يافته‌ها: متوسط تلفات خاك ناشي از فرسايش خندقي موقتي 156.7 تن در سال براي كل خندق‌هاي موقتي بدست آمد. عمق اين خندق‌ها بين 10 تا 45 سانتي‌متر و عرضي بين 15 تا 60 سانتي‌متر در اندازه‌گيري نهايي ثبت شد. متوسط تلفات خاك براي 12 خندق موقتي به ازاي هر خندق 3.76 تن در هكتار تعيين شد. نتايج نشان داد كه بين متوسط سالانه فرسايش خندقي اندازه‌گيري شده و برآورد شده با مدل، اختلاف معني‌داري در سطح پنج درصد برقرار است، در حالي كه بين متوسط سالانه عرض خندق‌هاي موقتي با خروجي متناظر مدل، اختلاف معني‌‌داري مشاهده نشد. مدل EGEM توانايي برآورد نرخ فرسايش خندقي موقتي در آبخيز ايكي آغزلي را در سطح قابل قبول ندارد، در حالي كه براي عرض خندق‌هاي موقتي كارآيي قابل قبولي را دارا است. نتيجه گيري: در مجموع با عنايت به نتايج اين پژوهش، مي‌توان مطرح نمود كه در طول انجام اين تحقيق، خندق‌هاي موقتي با بارش‌هاي پاييزه و همزمان با عمليات خاكورزي (4 خندق موقتي) و در اواخر زمستان (8 خندق موقتي) تشكيل شد. مي‌توان دلايلي چون شدت بارندگي، شرايط رطوبت قبلي خاك، خاكورزي در امتداد شيب دامنه در منطقه مورد مطالعه را در اين مهم دخيل دانست. با توجه به اين نتايج توصيه مي‌شود براي بررسي دقيق‌تر فرسايش خندقي موقتي در آبخيز ايكلي ‌آغزلي، EGEM براي هر بارش منفرد، مورد ارزيابي قرار گرفته و با نتايج متوسط سالانه تلفات خاك مورد مقايسه قرار گيرد.