برساخت گفتمانيِ پي‌رنگ در گزارش‌هاي تذكره‌اي عرفاني: روايت‌هاي حلاج

Discursive Construction of the Plot in Mystical Biographical Reports: Hallaj Riwāyāt/Narratives

گزارش ­هاي تذكره ­اي شكلي از روايت ­پردازي عرفاني است كه با قصد مشروعيت ­­بخشي يا مشروعيت­ زدايي، سوژه ­ها را فرامي‌خواند و واقعيت يا واقعيت ­هايي را به نفع يا عليه آن‌ها سامان مي­دهد. درك بهتر اين واقعيت­ هاي برساخته نيازمند تبيين شيوه­ هاي پي‌رنگ ­سازيِ گزارش ­هاي مذكور از منظر گفتماني است. در اين نوشتار، برساخت گفتماني پي‌رنگ درباب حلاج به‌ مثابۀ نمونه ­اي شاخص در دو سطح مشروعيت­ بخشي و مشروعيت ­زدايي در گزارش تذكره­اي پانزده كتاب عرفاني طبقه­ بندي و تحليل شده است. براي دلالت ­يابي و تفسير در سطح مشروعيت­ بخشي به برخي از مفاهيم ماكس وبر و تئو ون­ ليوون و در سطح مشروعيت ­زدايي به بعضي از سخنان فوكو و مري داگلاس استناد شده است. نتيجه نشان مي­دهد كه دسته­اي با گرايش عاشقانه ـ قلندري سعي كرده ­اند تا با انتساب اَشكالي از اقتدار به‌همراه ارزيابي اخلاقي مثبت و اسطوره‌سازي، به حلاج مشروعيت ببخشند. دسته­اي ديگر با تمايلات زهدانه ـ شريعت­ محور و ذكر نمونه­ هايي از نظم­ شكني ديني ـ شرعي و فرهنگي ـ عرفي منتسب به حلاج يا بازنمايي مبتني بر حذف و پوشيده­ گويي، در خدمت گفتمان طرد و مشروعيت ­زدايي از وي قرار گرفته­ اند. دسته­اي هم در مقامي بينابين، با اينكه اغلب از حلاج دفاع كرده‌اند، در مواردي هم برخي از ابعاد منفي زندگي‌اش را بدون دفاع از او بازگفته‌اند. با نگاهي به موضع­ گيري­ هاي مذكور مي ­توان چنين پنداشت كه نوع اين نگرش‌ها مبتني بر جهان معرفتي ـ ايدئولوژيك گزارش ­نويسان بوده است. از طرف ديگر، ضمن غلبه گفتمان قبول بر گفتمان طرد در باب حلاج، طرد مذكور بنابه جهت و شدت موضع­ گيري­ ها به‌معناي مصطحِ طرد نيست.

Biographical reports are a form of mystical narrativization that interpellates subjects with the aim of legitimization or delegitimization and organizes a fact or some facts in their favor or against them. A better understanding of these constructed facts requires explanation of the methods through which the plot of these reports are made from a discursive point of view. This study classifies and analyzes the discursive construction of plot in Hallaj narratives as a prototype of the two levels of legitimization and delegitimization in the biographical reports/accounts of fifthteen mystical books. To describe the process of signification and interpretation, some references are made to the concepts of Max Weber and Theo-Won Lyon for the legitimization process; some concepts by Foucault and Mary Douglas are also cited for delegitimization process. The result suggests that a group with a romantic-qalandari attitude have tried to legitimize Hallaj with the attribution of a form of authority, along with a positive moral assessment and mythologization to his narratives. Another group with an ascetic-religious attitude citing examples of religious-sharia and cultural-conventional disorder attributed to Hallaj, or his representation with an aim of removal or secrecy, have served the discourse of his exclusion and delegitimization. A third group have taken a middle standpoint. Although they have often defended Hallaj, in some cases they have raised some negative aspects of his life without any defense. Looking at these standpoints, it can be assumed that the type of stances are based on the epistemic-ideological world of the biographers...