بررسي اثربخشي روش‌هاي مرتع‌داري (تعادلي، طبيعي و مصنوعي) در مديريت مراتع ييلاقي (مطالعة‌ موردي مراتع گزنك آمل- حوزة آبخيز رودخانه هراز)

Investigating the effects of range management methods (Balanced, Natural and Artificial) on range management (Case study of Gazanak Amol Rangelands, Haraz River Basin)

مهمترين سياست اجرايي دستگاه متولي مراتع، تهيه و اجراي طرح‌هاي مرتع‌داري است. اصلاح، توسعه و بهره‌برداري از مراتع، منوط به شناخت وضعيت موجود مرتع و انتخاب يكي از روش‌هاي مرتع‌داري بر اساس وضعيت مرتع (تعادلي، طبيعي و مصنوعي) و اجراي آن در قالب طرح مرتع‌داري است. مطالعه پيش‌رو با هدف بررسي اثربخشي روش‌هاي مرتع‌داري بكار گرفته شده در 16 سامان عرفي اطراف منطقه‌ گزنك از توابع شهرستان آمل در حوزه‌ آبخيز هراز انجام شده است. بر اين اساس، ابتدا آمار و اطلاعات مراتع، شامل درصد پوشش تاجي كل و نيز هريك از گونه‌هاي مهم خوشخوراك و زيادشونده، وضعيت، گرايش و توليد مرتع در زمان تهيه طرح استخراج و بعد هريك از خصوصيات مذكور در سال 1395 بررسي و ارزيابي شد. براي تجزيه‌وتحليل و مقايسه تيمار‌ها (روش مرتع‌داري)، تعيين اختلافات و انتخاب بهترين شيوه‌ مرتع‌داري از آناليز واريانس داده‌ها، در قالب طرح كاملاً تصادفي با 3 تيمار (روش مرتع‌داري تعادلي، طبيعي و مصنوعي) استفاده گرديد. براي مقايسه اثر هريك از روش‌ها در زمان اجراي طرح و در شرايط فعلي بر وضعيت مراتع، گرايش و توليد مراتع، از آزمون مقايسه ميانگين دانكن و براي مقايسه ويژگي‌هاي كمّي كه قبل و بعد از اجراي طرح‌هاي مرتع‌داري اندازه‌گيري شده‌اند، از آزمون t مستقل دو نمونه‌اي و براي مقايسه ويژگي‌هاي كيفي از آزمون ناپارامتري Mann-Whitney Uاستفاده شد. محاسبه‌هاي آماري و مقايسه ميانگين تيمارها با نرم‌افزار SPSS انجام گرديد. نتايج اين تحقيق، نشان داد كه انتخاب روش‌هاي مرتع‌داري تعادلي و طبيعي براي مراتع با وضعيت خوب و متوسط، تأثير معني‌داري بر پوشش تاجي كل مراتع داشته امّا موجب ارتقا درجه وضعيت مراتع و يا افزايش معني‌دار درصد پوشش و درصد تركيب گونه‌هاي مهم خوشخوراك مراتع نشده است. بي‌شك علت آن، اجراي ناموفق برنامه‌هاي پيش‌بيني شده در طرح‌هاي مرتع‌داري است. از سوي ديگر هر چند انتخاب روش مرتع‌داري مصنوعي در طرح‌هاي داراي تيپ‌هاي گياهي ضعيف به درستي انجام نشده، امّا در عمل اجراي اين طرح‌ها تأثير معني‌داري بر وضعيت و گرايش مراتع منطقه نداشته است؛ اگرچه درصد پوشش تاجي گونه‌هاي نامرغوب مرتعي در آنها با افزايش روبه‌رو بوده، اما در طول 25 سال اخير، در كل درصد پوشش تاجي و توليد اين مراتع كاهش يافته است. ازاين‌رو بنظر مي‌رسد اثربخشي طرح‌هاي مرتع‌داري زماني بيشتر خواهد شد، كه طرح‌ها در حالت تعادل دام در مرتع اجرا شوند.

The most important executive policy of the government is optimizing range management plans in the rangelands. Improvement, development and proper exploitation of rangelands depend on understanding the current rangeland condition and selecting a range management method (balanced, natural and artificial) to be implemented in the form of a range management plan (RMP). Data were collected from 16 ranch units of Haraz River watershed to investigate differences in methods. At first, the statistics and information of the rangelands including the total percentage of vegetation and each of the important desirable and increasing species, rangeland condition and trend, and rangeland production were extracted and studied in 2016. To determine the best range management method based on rangeland condition, the analysis of variance was used in a completely randomized design with three treatments. To compare the effect of each method during the implementation of the plan and in the current situation on the rangeland condition, trend and production of rangelands, the Duncan's test and to compare the quantitative characteristics measured before and after the implementation of the rangeland management plans, a two-sample independent t-test were used. Moreover, the non-parametric Mann-Whitney U test was used to compare qualitative characteristics using SPSS. In this research, rangeland management methods were considered as a treatment and time intervals were considered as a replicate. The results showed that although the vegetation percentage of palatable species composition did not increase, the balanced and natural methods were the best rangeland management methods in the good and fair rangeland condition, respectively. The reason for not increasing the palatable species was the unsuccessful implementation of planned programs in Range Management Plans (RMPs). On the other hand, although the artificial range management method was correctly performed in the RMPs with poor vegetation types, the implementation of these plans had no significant effect on the rangeland condition and trend of the study rangelands due to the high livestock population. It has also caused the cost of implementing reclamation and improvement projects on the beneficiaries. Although the percentage of vegetation cover of undesirable species of rangelands has increased, over the past 25 years, the total percentage of canopy cover and production has decreased. It seems that rangeland plans will be more effective when there is a balance between grazing capacity and livestock population.