بررسي مسأله «نجات» در انديشه غزالي

ماهيت «نجات»، نحوۀ حصول و مراتب آن، و تعيين قلمرو اهل نجات از جمله مباحث اساسي است كه عالمان و متكلمان اديان در مقام پاسخگويي بدان برآمده‌اند. غزالي ديدگاه خود درباره نجات را بر يك سري مباني كلامي اشاعره، مبناي خود در باب تأويل و انديشۀ عرفاني‌اش استوار مي‌سازد. بر اساس مباني اشاعره نمي‌توان به رابطه‌اي ذاتي و ضروري ميان عمل و جزاي عمل معتقد بود و نجات و هلاك اخروي را معلول انديشه و عمل فرد دانست. در عين حال، به گفته غزالي، در اين جا سببي پنهان وجود دارد كه تنها به مدد نور استبصار قابل كشف است. وي آخرت را باطن دنيا مي‌داند و مي‌كوشد از نعمات و عذاب‌هاي اخروي تبييني عارفانه نيز ارائه دهد. همچنين، او قائل است كه به استناد ظواهر اخبار، ايمان شرط ضروري نجات است، و نجات نهايتاً نصيب تمامي مؤمنان خواهد شد. اما آنچه شمول اهل نجات را توسعه مي‌دهد اين است كه در حصول ايمان به مثابه تصديق قلبي، به هيچ وجه، نحوه تحقق آن موضوعيتي ندارد. به علاوه، تعيين قلمرو ايمان فِرَق مختلف مسلمان بر مبناي تأويل ناظر به مراتب پنجگانۀ وجود، از سعي غزالي بر بسط قلمرو نجات حكايت دارد. هرچند او در معرفي فرقۀ ناجيه و تعيين مصداق زنديق امت اسلام از تعصبات عقيدتي خود متأثر است.