جهان¬شناسي محمد بن زكرياي رازي

رازي در جستجوي گوهر هستي با گرايشي پيشيني¬انگار به جواهر پنجگانة باري (خالق)، نفس ناطقه، هيولا (ماده)، زمان مطلق (دهر) و مكان مطلق (خلاء) اعتقاد داشت. او در تبيين فرايند خلقت بواسطة چهار قديم در كنار خداوند، با پيش كشيدن نقش جهل نفس در تمايل به ماده تعلق ارادة الهي را بر امر خلقت توجيه نمود و اثبات كرد كه آفرينش جهان به اراده است نه به طبع. به باور وي، اين تنها انسان است كه ميتواند بمدد فلسفه باواسطة عقل دوباره نفس را از آلام و آفات ماده رهايي بخشد و به سعادت و فلاح بازرساند؛ ولي با اين تفاوت كه ديگر نفس به ماده ميلي پيدا نخواهد كرد. رازي قائل به امكان فساد و تغيير در اجسام و درنتيجه، جهان خلقت بود؛ حتي اگر اين جسم گوهري زميني يا گوهري فلكي باشد. او اجسام را متشكل از دو جوهر هيولا و خلاء ميشمرد و معتقد بود كه جواهر داراي حجم و ازلي هستند. بر همين اساس، وي به تركيب و بي¬نهايت بودن ذرات باور داشت و منكر ابداع و خلق از عدم بود. كيفيات عناصر اربعه و افلاك سماوي از قبيل سبكي و سنگيني، روشني و تاريكي، نرمي و سفتي و مانند آن هم از نگاه وي، ناشي از ميزان حجم و شمار اجزاء خلائي بود كه در ميان جواهر هيولا نفوذ ميكرد. در ضمن، او به مركزيت و سكونت زمين اعتقاد داشت و فلك و بتبع آن خورشيد و ديگر كواكب را بواسطة توازن اجزاء هيولا و خلاء درون آنها داراي حركتي دوراني ميدانست. رازي جهان را حادث و وجود جهانهايي ديگر را هم ممكن ميشمرد. او خلاء و ملاء را در قالب مفهوم مكان كلي بيكرانه¬‌يي كه وابسته به جهان نيست، توضيح ميداد و وراي آن را هم فضا معرفي ميكرد.