پديدار شناسي ارادۀ آزاد در حكمت متعاليه

شهودي كه انسان از ارادۀ آزاد دارد، همواره تكيه‌گاهي مستحكم در مقابل چالش‌هاي ترديدبرانگيز ارادۀ آزاد به حساب آمده است. در سنت فلسفۀ اسلامي اين شهود منحصراً در قالب علم حضوري به اختيار مطرح شده و امري غير قابل ترديد به حساب آمده است، اما آن‌چنان كه شايسته است دربارۀ جنبه‌هاي مختلف و درجات شدت و ضعف اين علم حضوري بحث نشده است. در اين مقاله با استفاده از مباني حكمت متعاليه و با روش تحليلي ـ برهاني، به پديدار شناسي اراده آزاد پرداخته‌ايم، به اين معنا كه شهود خود نسبت به ارادۀ آزاد را بررسي كرده و ارزش معرفتي آن را مشخص كرده‌‌ايم. تحليل پديدارشناسانۀ ارادۀ آزاد ما را به اين نتيجه رساند كه شهود ارادۀ آزاد مجموعه‌اي درهم‌تنيده از ده مؤلفۀ ادراكي است. اين مؤلفه‌ها از حيث اعتبار معرفت‌شناختي يكسان نيستند و در سه گروه مختلف دسته‌بندي مي‌شوند. برخي از آنها به نحو علم حضوري با درجۀ وضوح زياد هستند و يا گزاره‌هايي هستند كه برگرفته از اين علم حضوري خاص هستند (گزاره‌هاي وجداني). اين گروه به طور مطلق و بدون هيچ شرطي به لحاظ معرفت‌شناختي معتبرند. گروه ديگر به علم حضوري با درجۀ وضوح زياد مستند نيستند و براي معتبر بودن، به تكميل و تتميم برخي قرائن و شواهد احتياج دارند. گروه سوم از امور تشكيكي و داراي مراتب هستند و هر مرتبه از اعتبار معرفتي متفاوتي نسبت به ساير مراتب برخوردار است.