«ذكر» و «تذكر» در سير نزول قرآن كريم

Dhikr” and “Tadhakkur” in the Chronological Order of Qur’anic Revelation“

يكي از نام­ هاي قرآن «ذكر» و يكي از مهم­ترين ويژگي­هاي اين كتاب، تذكر بخشي است. اين نوشتار با بررسي ارتباط ميان آيات مبيّن اين ويژگي بر اساس ترتيب تاريخي نزول، نخستين بار ابعاد جديدي از هماهنگي مضموني و انسجام دروني قرآن را نشان داده است. آيات قرآن در اين حوزه در چهار مرحله با مطلع «ذكر للعالمين» قابل بررسي است. مرحله نخست ناظر به خود قرآن و تبيين تذكر بخشي فراگير آن و مرحله دوم ناظر به مخاطبان و بيان لوازم تذكر پذيري از قرآن است. در مرحله سوم روي سخن با اهل ايمان است و دو واكنش كلي «اتباع» و «اعراض» در مواجهه با ذكر، در مقابل هم قرار مي­گيرد. مرحله پاياني نيز به تفصيلِ آموزه ­هاي مراحل قبل با رويكردي متفاوت پرداخته است. در بررسي گزاره­هاي مرتبط با جنبه تذكر بخشي قرآن بر اساس ترتيب نزول، انذارپذيري، تفكر محوري، ولايت ­پذيري و قرآن­ باوري ابعاد به هم پيوسته­ ي تذكرپذيري از قرآن را تشكيل مي­دهند. در نگرش كلان به ساختار و مضامين اين دسته از آيات، «هماهنگي در سير نزول» و تناسبي اعجاب­ آور ميان قالب و محتوا نيز رخ مي­نمايد. قرآن براي سخن گفتن درباره تذكربخش بودن خود، قالب تذكردهي را انتخاب كرده و آن محتوا را در اين قالب ريخته است.

One of the names of the Qur’an is “Dhikr” and one of its most important features is “Tadhakkur” (reminding others). The present study, investigating the verses encompassing this feature, through a chronological order from the period of Mecca to the end of Medina, is recognized as a first research focusing new aspects of the textual coherence in the Qur’an which reveals the conceptual harmony and the internal coherence of the Qur’an. The Qur’anic verses in this subject can be categorized under four stages beginning with “Dhikrun lil ’Ālamīn” (The remembrance for the worlds). The first stage concerns the Qur’an itself and its pervasive reminding. The second stage refers to the addressees and the conditions required for their acceptance. The third stage addresses the believers and in a general reaction the “’Itbāʽ” and “ʼIʽrāḍ” in facing with “Dhikr” would oppose each other. The last stage is devoted to the elaboration and completion of the teachings included in the previous stages with a different approach. In regard with the chronology of revealing the verses which include the concept of reminding, these stages were inferred: Accepting the warning, Contemplation, Accepting the authority (Guardianship) and Believing in the Qur’an. In a general perspective, the structure and concepts of these verses, in addition to the above mentioned coherence, indicate “Harmony of the Chronological Revelation” and a miraculous harmony between the structure and concept.