عصر سلجوقي بستر بازتوليد نظام و ساختار ساساني مطالعه موردي: بازخواني بهره گيري سلاجقه از نظام ساختاري معماري ساساني

تاريخ ايران دوره سلجوقي را مي توان عصر احياء يا بازتوليد ايران باستان ـ به خصوص امپراتوري ساساني ـ دانست. ديوان سالاران و دبيران با فرهنگ ايراني در اين دوره با توجه به علقه ها و خاستگاه ها ـ همچون خواجه نظام الملك، محمد بن عبدالخالق ميهني، منتخب الدين جويني، ابوطاهر الطرطوسي و ديگران، كه از حافظان فرهنگ و تمدن كهن ايران به شمار مي رفتند ـ تمام سعي خويش را به كار بستند تا عظمت ايران باستان و افتخارات آن را در ابعاد و زمينه هاي مختلف احيا كنند و در اين راستا مدل ساساني، يكي از موفق ترين اين مدل ها محسوب مي شد كه ـ بازتوليد نظام و ساختار ساساني در بستر سلجوقي ـ مجالي براي ظهور دوباره پيدا كرد. پرسش اصلي اين پژوهش متكي بر اين است كه: بهره گيري سلاجقه از نظام ساختاري معماري ساساني مبتني بر چه دلايلي بوده است؟ اين پژوهش به روش توصيفي ـ تحليلي و با استفاده از ابزارهاي كتابخانه اي ـ اسنادي به انجام رسيده، و نتايج حاصل آن ناظر بر اين دست آوردها مي باشد كه در اين مرحله به صورت فرضيه هاي ذيل مطرح مي شود. الف: به واسطه هماهنگي و همبستگي نظام حكومتي ساساني با زيرساخت هاي فرهنگي و آرمان هاي توسعه اي ايران و قوت و درستي اي كه در اين شبكه ارتباطي وجود داشته، سلاجقه با درك و شناخت درستي و صحت آن تلاش خود را معطوف به بازنمايش همان نظام نمودند. ب: سلاجقه بواسطه باوري كه به نظام خطي در تاريخ داشته، رويكرد توسعه اي خود را بر تجارب و مطالعات نظري نظام ساساني قرار داده و با بهره گيري از تحولات ديني، اقتصادي و اجتماعي عهد خود ضمن احياء ساختار ساساني به عنوان الگويي كارآمد، پوسته و محتواي اسلامي به آن الگوي اوليه افزوده شد. يافته هاي تحقيق نشان مي دهد كه با روي كارآمدن سلجوقيان در ايران بود كه مرزهاي ايران به عظمت و گستردگي عصر ساساني نزديك شد، علاوه بر آن سلطان سلجوقي، هم چون شاهنشاهي ساساني، فرمانده كل قوا گرديده، و تاجي هم چون تاج خسرو انوشيروان بر سر او جاي گرفت و القابي چون "شاه" و " شاهنشاه" به وي داده شد، و سلطان ترك سلجوقي، صاحب فره ايزدي (شاهي، كياني) و "ظل اله" خوانده شد؛ در اين دوران نظام اداري ايران و ساختار ديوانسالار، وزن و اعتبار خيره كننده اي يافت و از حد ساساني و البته با گرته برداري هايي از آن فراتر رفت. اين گرته برداري ها به عرصه هنر نيز راه يافته، و هنر و معماري از اين بازتوليد بي نصيب نماند و چنانچه در عرصه هاي مختلف، شاهد احياي جلوه هاي هنري عصر ساساني هستيم. در مقايسۀ ساختمان هايي از در دوران باستان با ريشه خالص ايراني مانند كاخ فيروزآباد يا كاخ سروستان، با مسجد جامع اصفهان و مسجد زواره و ... در دوره اسلامي عصر سلجوقي، اين نكته را آشكار مي سازد كه در اين ابنيه ما با نظامي تركيبي مواجهيم، نظامي متشكل از ايوان ها و گنبدهايي بر قاعده مربع، و چهارطاقي ها، كه در همه آنها تفاوت بيشتر در منظره و لباس است كه اسلام بر ساختمان هاي ساساني پوشانده و تلاش كرده است تا مفهومي به آنها بدهد كه معماري ايراني نسبت به قبل متمايزتر گردد. اقدامي كه امتداد آن، تبديل به فرايند شده است، تا آنجا كه امروزه، شاهكار مساجد ايراني را مساجد چهارايواني مي دانند، پديده اي كه ريشه در دوره اشكاني و ساساني، و بازتوليدش در دوره سلجوقي دارد.