جايگاه مفهوم معماري در نظام طبقه‌بندي علوم مسلمانان در سده‌هاي نخست هجري با تكيه بر انديشه‌هاي ابونصر فارابي

Position of Architecture in the Muslim Classification of Sciences during the First Islamic Centuries: with an Emphasis on Fārābi’s Thought

از راه‌هاي شناخت معماري پيشامدرن جهان اسلام پرداختن به جنبه‌هاي معرفتي آن، از جمله نسبت معرفت‌هاي معماري با علوم رسمي است. حكيمان مسلمان از همان آغاز نهضت علمي در نيمۀ سدۀ دوم هجري، به طبقه‌بندي علوم عنايت كردند. اين جريان در طي سده‌ها ادامه يافت. ابونصر فارابي، فيسلوف سدۀ سوم و چهارم هجري، از مهم‌ترين ايشان است و آراء او در طبقه‌بندي و مراتب علوم اثري وسيع و عميق در طي تاريخ در سرتاسر جهان اسلام داشته است. در اين مقاله، منابع مهم طبقه‌بندي علوم در نخستين برهۀ تاريخ علم در جهان اسلام، يعني از نيمۀ سدۀ دوم تا سدۀ پنجم، را با تكيه بر انديشه‌هاي ابونصر فارابي بررسي مي‌كنيم. در اين بررسي، با اتكا بر فنون تاريخ مفهومي، مفهوم معماري را با هر واژه و هر نحو دسته‌بندي، در اين متون مي‌جوييم و جايگاه آن را در نسبت با ديگر علوم روشن مي‌كنيم. به اين منظور، پس از مرور تاريخ طبقه‌بندي علوم در جهان اسلام و معرفي منابع اوليۀ اين تحقيق ــ يعني شش كتاب اصلي طبقه‌بندي علوم در سده‌هاي نخست ــ مواضع ظهور مفهوم معماري را نشان مي‌دهيم. آشكارترين مفهوم در اين منابع كه در دايرۀ مفهومي معماري مي‌گنجد «صناعت بنا»ست. علاوه بر فارابي، اخوان الصفا بيش از ديگران دربارۀ صناعت بنا، در زمرۀ صناعات مدني عملي، سخن گفته و نسبت آن را با علوم و صناعات نشان داده‌اند. فارابي از صناعتي ديگر به نام «صناعت رياست بنا» و رابطۀ آن با صناعت بنا ياد كرده است. پاره‌ها و شئوني از معماري نيز در علومي چون حيل و مساحت و نقل مياه پراكنده است. پس از اخوان، توجه حكما به صناعات، از جمله معماري، افول كرد.

One of the ways of studying architecture in the premodern Islamic world is to approach it epistemically, especially with regard to its relationship with the formal sciences. Since the very beginning of the intellectual movement in the mid-second century AH/eighth century AD, Muslim philosophers paid attention to the classification of sciences. In this article, we examine the most important primary sources on science classification in the first phase of the history of science in the Islamic world, that is, from the mid-second/eighth century to the fifth/eleventh century, with an emphasis on Fārābi’s works. Using the techniques of “conceptual history”, we trace the concept of architecture in the sources—regardless of its different manifestations as in words, terms, or systems of classification -̶ to identify its position in relation to other sciences. For this purpose, after a brief historical survey and introducing our sources that are six primary books written in the first Islamic centuries we observe the different manifestations of the concept of architecture. The most straightforward word in the conceptual field of architecture found in the sources is ṣināʿat al-bināʾ (the art/craft of building). This term mostly appears in Fārābi’s and Ikhwān al-Ṣafā’s works in the field of civil practical arts/crafts in relation to other sciences and arts/crafts. Fārābi also addresses another art/craft in the conceptual field of architecture as ṣināʿat al-riʾāsat al-bināʾ and describes its relation to ṣināʿa al-bināʾ. Some layers and parts of architecture are also found in sciences such as the al-ʿilm al-ḥiyal, al-ʿilm al-masāḥah, and al-ʿilm al-naql al-miyāh. After Ikhwān, consideration of arts/crafts including architecture gradually declined in the works of Muslim philosophers.