منشأيابي رسوبات كلوتك‌هاي دلتاي قديمي رودخانه‌ي هيرمند

The origin of kaloutaks sediments in old delta of Hirmand River

كلوتك‌ها يكي از اشكال ژئومورفولوژيكي مناطق خشك و نيمه‌خشك جهان هستند. اين عوارض در ايران داراي گسترش و تنوع زيادي بوده كه حاصل فرسايش رسوبات رودخانه‌اي و درياچه‌اي دوران چهارم زمين‌شناسي مي‌باشند. بخش وسيعي از گسترش كلوتك‌ها در شرق و جنوب شرق كشور بوده كه داراي ويژگي‌هاي خاص و منحصربه‌فردي هستند. در اين ميان، وجود كلوتك‌ها واقع در پلاياي هامون سيستان توسعه‌ي چشم‌گيري داشته است. منطقه‌ي موردمطالعه، قسمتي از كلوتك‌هاي اين محدوده است. هدف اصلي اين پژوهش، بررسي و منشأيابي رسوبات نهشته‌شده‌ي دلتاي قديمي رودخانه‌ي هيرمند بوده كه محدوده‌ي اصلي گسترش كلوتك‌ها بوده است. در اين رابطه پنج نمونه‌ رسوب، به‌صورت مشخص از منطقه‌ي موردمطالعه برداشت شده و با استفاده از روش‌هاي تجزيه‌وتحليل آزمايشگاهي XRD و XRF موردبررسي قرار گرفت. نتايج اين تحقيق نشان داد رسوباتي چون كوارتز، آلومينيوم، كلسيم و ديگر رسوبات تبخيري، بيش‌ترين درصد تشكيل‌دهنده‌ي كلوتك‌ها را دارا مي‌باشند. همچنين با توجه به عناصر به‌دست‌آمده از آزمايش‌هاي انجام‌گرفته و بررسي نقشه‌هاي زمين‌شناسي در ايران و افغانستان مي‌توان گفت اين رسوبات هم داراي منشأ داخلي و هم داراي منشأ خارجي هستند. سازندهاي فرسايش‌يافته و رسوب‌گذاري‌شده‌ي فليش شرق ايران در منطقه، منشأ داخلي رسوبات را تأييد و وجود كوارتز، آلومينيم، كلسيت، دولوميت، مسكوويت، آلبيت و ساير كاني‌ها و عناصر ديگر نيز نشان از خارجي بودن منشأ اين رسوبات بوده كه توسط رودخانه‌ي هيرمند انتقال يافته و در پلاياي هامون رسوب‌گذاري شده است. با توجه به نتايج به‌دست‌آمده، رسوبات دلتاي قديمي رودخانه‌ي هيرمند به دليل خصوصيات خاك‌شناسي و عوامل اقليمي، بهترين شرايط را براي فرسايش و تشكيل كلوتك‌ها در اين منطقه فراهم كرده است.

Kaloutaks are a geomorphological forms of arid and semi-arid regions around the world. These features are extensive and varied in Iran, resulting from the erosion of fluvial and lake sediments of the Quaternary. Kaloutaks are mostly extended over the Eastern and Southeastern Iran and have unique features. Meanwhile, the kaloutaks in the playa of Sistan Hamun are considerably extended. The studied area includes part of the kaloutaks in this region. The main objective of this study was to examine and find the origin of sediments deposited in the old delta of Hirmand River, the main area for the extension of kaloutaks. To this end, five sediment samples were specifically taken from the area and examined using XRD and XRF laboratory analysis methods. Results showed that sediments such as quartz, aluminum, calcium, and other evaporates have the highest percentage in kaloutaks. Moreover, based on the elements obtained from the tests and examining the geographical maps of Iran and Afghanistan, it can be concluded that these sediments have both an internal and external origin. Eroded and sedimented formations of flysch in the Eastern Iran confirm the internal origin of sediments, and the presence of quartz, aluminum, calcite, dolomite, muscovite, albite, and other minerals indicate the external origin of these sediments, transferred by Hirmand River and sedimented in the playa of the Hamun. Based on results, the sediments of the old delta of Hirmand River have provided the best condition for the erosion and formation of kaloutaks in this region due to pedological features and climatic factors.