دانش بومي انتقال و بهره برداري آب در شهداد

با توجه به اقليم و وضع جغرافيايي، هزينه هاي استحصال آب در مناطق مختلف ايران متفاوت است. بارندگي در مناطق شمالي هزينه ها را به ميزان زيادي پايين آورده است. اين هزينه ها در مناطق كوهستاني بيشتر است ولي ميزان اندك بارش در نواحي خشك و نيمه خشك و كويري هزينه هاي آب را به طور محسوسي باال برده و در مواردي فراهم كردن آب را با مشكالت فراواني روبه رو ساخته است. كويرنشينان با استفاده از فن آوري حفر قنات يا بهره گيري از بستر رودخانه هاي فصلي توانسته اند تاِ حدودي زيادي بر مشكل كمبود آب فائق آمده و در مواردي هم اراضي خشك و باير را آباد و باغ و زمين آماده كشت را به وجود بياورند. در اين نقاط توجه به قنات و ديگر شيوه هاي تأمين آب باعث توسعه و پيشرفت ساكنان اين مناطق در تمام شئون شده است. اگرچه قنات در بسياري از كشورها شناخته شده است و دامنۀ نفوذ آن از شيلي تا ژاپن را در بر مي گيرد، ولي حوزۀ كويري ايران و حواشي آن بيشترين تعداد قنات را در خود دارد و بيشترين پيشرفت هاي فني و دانش ِ هماهنگ با اقليم بياباني و نيمه بياباني را در اين مناطق شاهد هستيم. در اين پژوهش تالش شده تا روندي از تكوين دانش يا دانش هاي بومي انتقال و بهره برداري از آب در شهر شهداد و روستاهاي تابعه آن را با استفاده از منابع مكتوب تاريخي و يافته هاي باستاني مربوط به هزارۀ سوم پيش از ميالد منطقه ترسيم شود. بر اين اساس سعي شده نمونه هايي از آثار و اشياي مرتبط با اين دانش معرفي شده و رابطۀ آنها و روش هاي امروزي استحصال و انتقال آب از رودخانه و منابع زير زميني تا حد امكان بررسي و مقايسه شود. بر اساس يافته ها و اسناد موجود به نظر مي رسد ماهيت روش هاي موجود ـ با اندك تغيير در شيوه و استفاده از مواد و مصالح جديد ـ با گذشته فرق چنداني نكرده است. مثال داس مكشوفه از محوطۀ باستاني تشابه زيادي به داس هايي دارد كه امروزه در اين منطقه استفاده مي شود ولي تفاوت هايي از نظر جنس و فرم در آن ايجاد شده است. همچنين كرت بندي مربوط به هزارۀ سوم پيش از ميالد با اندكي تغيير در اندازۀ كرت ها، امروزه نيز در ميان كشاورزان شهداد و روستاهاي آن متداول است. يا تكنيك انتقال آب از بستر رودخانه به همان شيوه اي بوده كه در ادوار قبل صورت گرفته و تنها جنس و اندازۀ كانال و جوي ها تغيير كرده است. بستن بند در مقابل آب رودخانه در گذشته با استفاده از خار و خاشاك و تنۀ درختان صورت مي گرفته اما امروزه سيمان و مواد مقاوم جاي آنها را گرفته اند. با اين حال به نظر مي رسد توجه به دانش هاي بومي كه حاصل سال هاي دراز انديشيدن گذشتگان بوده و براي به دست آوردن آن بارها آزمون و خطا را تجربه كرده اند براي ما مفيد خواهد بود.