بررسي سير تحول معماري كاروان سراهاي حياط دار مركز ايران

كاروان سراها مهم ترين بناهاي بين راهي و منزلگاه امن كاروانيان در مسيرهاي مهم بازرگاني ـ زيارتي ايران بوده اند. ابهامات متعددي در چگونگي تحوالت ساختاري و فضايي اين بناهاي ارزشمند در ادوار مختلف تاريخي وجود دارد و از اين رو بررسي شيوۀ طراحي و سير تحول كاروانسراها ضرورت دارد. مقالۀ حاضر با هدف آشنايي و تبيين تحوالت معماري كاروانسراهاي حياطدار مركز ايران به روش توصيفي ـ تحليلي و بر اساس مطالعات كتابخانه اي تدوين شده است. نتايج پژوهش نشان ميدهد در دورۀ پيش از اسالم و اوايل دورۀ اسالمي، كاروانسراها به صورت منازل اتراق گاهي با سازماندهي حجرههاي متعدد پيرامون حياط مركزي طرح انداخته ميشدند كه اين شيوۀ طراحي بر اسكان وِ استراحت كاروانيان متمركز بوده است. اين شيوه طراحي به مرور زمان با تحوالتي نظير گشايش و بزرگ شدن فضاها در گوشهها، ايجاد رواق در جلوي حجرهها، و چهارايواني شدن كاروانسراها تا انتهاي دورۀ سلجوقي مرسوم بود. در دورۀ ايلخاني الگوي جديدي متأثر از تركيب كاروانسراهاي چهارايوانه دورۀ سلجوقي با گونۀ چاپارخانهاي در طراحي كاروانسراها پديدار شد كه از دورۀ ايلخاني تا پايان دورۀ قاجاريه، شيوۀ مرسوم در طراحي كاروانسراها بود. در اين شيوه فضاي اصطبل برگرفته از الگوي چاپارخانه ها، با نظم در چهار طرف كاروانسرا و در پشت حجرهها ساخته شد و رواق جلوي حجره ها به ايوانچه تبديل شد. در دورۀ تيموري مدخل اصطبل از حياط مركزي به فضاي ورودي انتقال يافت و استقرار اصطبلها از چهار طرف حياط به سه طرف محدود شد. در دورۀ صفويه فراواني الگوها را ميتوان به انفجار الگوها تعبير كرد. در اين دوره ساخت كاروانسرا به اوج پختگي رسيده و نمونههاي متعدد با طرحهاي متنوع و مقياسه اي مختلف كالبدي ـ كاركردي از اين دوره باقي مانده است. شيوۀ ساخت كاروانسراهاي دورۀ قاجار را ميتوان تداوم الگوهاي صفوي دانست. به اين صورت كه در دورۀ قاجار عالوه بر بزرگ تر شدن غرفهها و اصطبل ها، به جزييات فضاها بيشتر توجه شده است.