از موجودات تراريخته تا تراانسان‌گرايي: ضرورت ارزيابي اخلاقي و قانونگذاري

From Transgenic Organisms towards Transhumanism: Necessity of Ethical Assessment and Legislation

در قرن بيستم فناوري‌هاي زيستي و مهندسي ژنتيك كاربردهاي بسياري در حوزه‌هاي مختلف به خصوص حوزه سلامت، كشاورزي و محيط زيست داشته‌اند. ظهور اين فناوري‌ها با طيفي از تحولات از اصلاح ژنتيكي، توليد موجودات تراريخته (Genetically Modified Organisms) تا تراانسان‌گرايي همراه گرديده است. مطابق با اصل احتياط (Precautionary Principle) هنگامي كه تهديدات و زيان‌هايي به واسطه استفاده از يك فناوري براي سلامت انسان يا محيط زيست متصور است كه اين مضرات از نظر علمي احتمالي و نامعلوم هستند، لحاظ‌نمودن اقدامات احتياطي و پيشگيرانه الزامي است (1). با اين حال، كاربرد فناوري‌هاي زيستي باعث برخاستن چالش‌هاي اخلاقي و حقوقي متعددي شده است كه پيامدها و عواقب آن به صورت پيشرونده‌اي گريبان‌گير بشريت و محيط پيرامون وي گرديده است. طي دهه گذشته محصولات غذايي دستكاري ژنتيكي‌شده (تراريخته) GMOs كه با استفاده از فناوري‌هاي زيستي مدرن توليد مي‌شوند، توجهات جهاني را به خود معطوف داشته است تا حدي كه آسيب‌هاي ناشي از اين محصولات سبب توسعه ابزارهايي براي ارزيابي خطرات آن‌ها و حتي شكل‌گيري كمپين‌هاي ملي براي مخالفت با توليد و واردات اين محصولات گرديده است (2). عمده محصولات تراريخته تجاري‌سازي‌شده شامل دانه‌هاي سويا، ذرت، پنبه و دانه‌هاي روغني، مانند كلزا است. در «اصلاح ژنتيكي» ژن‌هاي بيگانه‌اي وارد ساختار وراثتي گياهان و جانوران نمي‌شود و به طور طبيعي نيز در محيط زيست صورت مي‌پذيرد، مانند پيوندزدن گونه‌هاي گياهي همسان، اما «محصولات تراريخته» حاصل ورود ژن‌هاي بيگانه با روش مهندسي ژنتيك در ساختار يك گياه يا جانور مي‌باشند (3). همگام با اين تحولات، دستكاري در ژنوم انسان با مقاصدي مانند شبيه‌سازي و روبات‌هاي هوشمند باعث شكل‌گيري جرياني به نام تراانسان‌گرايي (Transhumanism) گرديده است. امريكا مهد انديشه‌هاي ترابشرگرايانه است كه انديشمندان و نظريه‌پردازان با گرايش‌ها و جريان‌هاي متعدد در آن ظهور پيدا كرده‌اند و با گذشت زمان بر تنوع آن‌ها افزوده مي‌شود. با اين حال، در ساير كشورهاي جهان همچون روسيه، انگليس، فرانسه و آلمان، انجمن‌ها و بنيادهاي مختلفي در زمينه ترابشرگرايي شكل گرفته و فعاليت مي‌كنند. پيروان تراانسان‌گرايي مردم‌سالار از يكسو بر شأن انسان و حق استفاده از فناوري براي پيشرفت بشريت و از سوي ديگر براي حفاظت از آزادي‌هاي فردي و حمايت از ارزش‌هايي، چون همبستگي و عدالت اجتماعي تأكيد دارند (4). اين جريان‌ها بر لحاظ‌نمودن مسائل اخلاقي و حقوقي در سياست‌هاي سلامت براي استفاده از فناوري‌هاي زيستي در راستاي به حداكثررساني منفعت عموم و به حداقل‌رساني خطرات و آسيب‌هاي ناشي از اين فناوري‌ها، توجيه و مشاركت عموم و عدالت در بهره‌گيري از اين فناوري‌ها دلالت دارد (5). در نهايت اتخاذ سياست‌هايي براي اخلاق‌مداري و قانونمندي با در نظرگرفتن تفاهم‌نامه‌هاي قابل قبول بين‌المللي، در چارچوب حقوق شهروندي ضرورت دارد تا ضمن ارزيابي خطرات و جلوگيري از آسيب‌هاي ناشي از به كارگيري فناوري‌هاي زيستي نوين، سلامت و خوب‌زيستي انسان را از طريق توسعه و پيشرفت جوامع به ارمغان بياورد.