تبييني ساخت‌گرا از تباين نيروانا و فنا

غايت و مقصد سلوك در عرفان اسلامي، فنا و در عرفان بودايي، نيرواناست. رسيدن به هر دو مقصد، از راه زدودن صفات و خواهش‌هاي نفساني است. شباهت‌هاي فنا و نيروانا آن‌قدر هست كه گاه مفهومي مشترك قلمداد مي‌شوند. فنا و نيروانا تجربه‌هايي عرفاني هستند و با نظريّه‌هاي رايج در پژوهش‌‌هاي تجارب عرفاني نيز مطالعه مي‌شوند. يكي از اين نظريّه‌ها، ساخت‌گرايي است كه تجارب عرفاني را پردازش‌شده و سامان‌ يافته از باورها و انتظاراتي مي‌داند كه عارف با خود به تجربه مي‌آورد. در نگاه ساخت‌گرا، عارف در حالي به تجربۀ عرفاني پا مي‌گذارد كه از آموزه‌ها و مفاهيم سنّتي دين و آيينش زمينه‌مند شده است و ازآنجاكه آموزه‌ها و مفاهيم سنّتي اديان و مذاهب از اساس با هم متفاوت‌اند، تجربه‌هاي عرفاني عارفان آنها نيز نمي‌تواند يكسان باشد. در اين مقاله، زمينه‌مندي‌هاي عارفان اسلامي و بودايي را در تجربۀ فنا و نيروانا از دريچۀ ساخت‌گرايي بررسيده‌ايم. ما استدلال مي‌كنيم كه تفاوت عقايد و آموزه‌هاي اين دو آيين، مسير سلوك و طريقت عارفانش را از اساس متفاوت ترسيم مي‌كند و اين دو مسيرِ ازاساس‌متفاوت، به مقصد واحدي نمي‌رسند؛ بنابراين، فنا و نيروانا يكسان نخواهند بود. اين مقاله با گفتار مختصري در تجربۀ عرفاني و معرّفي اجمالي نظريّه‌هاي ساخت‌گرايي و ذات‌گرايي آغاز مي‌شود، سپس با بحثي در آموزه‌هاي اصلي عرفان اسلامي و بودايي براي رسيدن به فنا و نيروانا ادامه مي‌يابد و در آخر، با قياس اين آموزه‌ها و بيان نتيجۀ استدلال تمام مي‌شود.