ارزيابي حساسيت مناطق به بيابان زايي با استفاده از مدل ESAs (مطالعه موردي: مك سوخته و روتك سراوان)

(Assessment of Areas Sensitivity to Desertification using ESAs model (Case study: Muksokhteh and Rotok Region of Saravan

سابقه و هدف: بيابان زايي به عنوان يك معضل گريبان گير بسياري از كشورها مي باشد كه در نتيجه عوامل اقليمي و انساني به وجود مي‌آيد. فرسايش بادي از مهم ترين عوامل تخريب خاك در مناطق خشك و نيمه خشك به شمار مي آيد. براساس ارزيابي كنوانسيون مبارزه با بيابان زايي سازمان ملل، فرايند بيابان زايي آينده 785 ميليون انسان را كه در نواحي خشك زندگي مي كنند را تهديد مي نمايد كه اين تعداد 17/7 درصد از جمعيت جهان را شامل مي گردد. از آنجا كه بخش گسترده اي از كشور ايران را مناطق خشك و نيمه خشك فرا گرفته است، لذا نواحي وسيعي در معرض خطر بيابان‌زايي قرار دارند. هدف از انجام اين پژوهش، بررسي حساسيت بيابان زايي منطقه مك سوخته و روتك سراوان به عنوان يكي از كانون هاي بحراني فرسايش به بيابان زايي در كشور و استان سيستان و بلوچستان با استفاده از روش ESAs مي باشد. مواد و روش ها: در اين تحقيق، ابتدا نقشه واحدهاي كاري شامل اراضي سيلتي- ماسه‌اي با گياهان شورپسند، تپه ها و پهنه هاي ماسه اي فعال، اراضي سيلتي - ماسه اي با كاربري نخيلات، تراس هاي قديمي، آبراهه ها و مسيل ها، اراضي شوره زار، بستر ماسه اي رودخانه تلخاب و روتك بعضاً با پوشش گياهي، كفه هاي رسي همراه با تپه‌هاي ماسه اي بارخان، آبرفت هاي بادبزني شكل با سنگريزه سطحي كم و شوري زياد و اراضي كشاورزي تعيين گرديد. عوامل موثر بر فرايند بيابان زايي در اين روش شامل چهار معيار كيفيت خاك، كيفيت پوشش گياهي، كيفيت مديريت اراضي و كيفيت اقليم مي باشند. اين معيارها با استفاده از امتيازدهي به شاخص‌هاي آن ها در هر منطقه محاسبه شد، سپس نقشه حساسيت مناطق به بيابان زايي به كمك نرم افزار ArcGIS ترسيم گرديد. يافته ها: يافته هاي اين تحقيق نشان داد كه معيارهاي كيفيت اقليم، كيفيت مديريت كاربري اراضي و كيفيت پوشش گياهي مهم ترين اثر را در حساسيت اراضي به بيابان زايي به ويژه در تپه ها و پهنه هاي ماسه اي فعال و كفه هاي رسي همراه با تپه هاي ماسه اي بارخان ايفا مي نمايند. نتايج نشان داد كه منطقه مورد بررسي وضعيت بحراني دارد. از كل اراضي % 99/7 از منطقه در زيركلاس بحراني شديد C3 و % 0/3 از منطقه در زير كلاس بحراني متوسط C2 واقع شده اند. نتيجه گيري: براساس نتايج بدست آمده، كلاس هاي شدت بيابان زايي نشان دهنده حساسيت بالاي منطقه به فرسايش بادي و بيابان زايي مي باشد. با توجه به فاكتورهاي ارزيابي شده، نشان داده شد كه معيار اقليم بيشترين تاثير را در بيابان زايي منطقه داشته و اين عامل در كنترل انسان نمي باشد. نتايج پژوهش نشان داد كه منطقه مورد مطالعه حساس به بيابان زايي بوده، بنابراين اين اراضي نيازمند مديريت سازمان هاي مرتبط با بيابان زدايي مي‌باشند. همچنين مي توان نتيجه گرفت كه در اين مناطق ارزيابي حساسيت به بيابان زايي نسبت به اقدامات بيابان زدايي داراي اولويت مي باشد.

Background and Objectives: Desertification is a major concern of many countries occurs as a result of climatic and human factors. Wind erosion is one of the important factors of soil degradation in arid and semi-arid areas. According to evaluation of United Nation Conference of Desertification, desertification phenomenon threats the future of 785 million people who are living in arid areas which consists 17.7 percent of world's population. Arid and semi-arid areas have occupied most parts of Iran. The aim of this study was quantitatively assessment the environmentally sensitivity area to desertification based on ESAs (Environment Sensitive Areas to Desertification) model in the Muksokhteh and Rotok region of Saravan as one of the critical areas prone to erosion in the Iran. Materials and Methods: In this research, at the first, the land units map was established including: silty- sandy land with halophytes plants, active hills and sandy zones, silty-sandy land with palm use, old terraces, waterways and canals, salt marsh land, Talkhab and Rotok river sand bed with plant cover, clay pans with sand dunes, fan-shaped alluvial with low gravel surface and high salinity and crop lands. It was found that in this model four criteria including soil quality, vegetation cover quality, land use management quality and climate quality are desertification factors. These factors were calculated via scoring sub-criteria in each area. Then, the mapping of areas sensitivity to desertification was drawn by GIS software. Results: The findings of this research showed that the climate quality, management quality and vegetation quality criteria have played the most important role in sensitivity of area to desertification especially in active hills and sandy zones and clay pans with sand dunes. It was found that the study area has critical conditions. It includes high critical (C3) and moderate critical (C2) classes of desertification which cover 99.7% and 0.3% of the region, respectively . Conclusion: Based on the results, our conclusion showed the high sensitivity of study area to wind erosion and desertification. According to the findings, the climate criteria showed the intensive effect on desertification in the study area that is out of control by human being. The obtained results showed that the study area is susceptible to desertification base on ESAs model, therefore it requires management of the organizations working on combat desertification. It can be concluded that the assessment of desertification sensitivity has priority than plan combating actions in this region.