آسيب‌شناسي و نقد درسنامه‌هاي روش تحقيق در ادبيات فارسي

پژوهش علمي در باب متون ادبي فارسي – اگر آثاري مانند كتب بلاغي و تذكره ­هاي فارسي را در حد تلاش­هاي نخستين غيرنظام ­مند بدانيم- با آشنايي اديبان ايراني با مظاهر مدرنِ غربي در دوران پيش و پس از مشروطه آغاز مي­شود و اكنون تقريباً بيش از يك قرن را پسِ پشت نهاده است. در اين دورۀ نسبتاً طولاني، حدّاقل چهار يا پنج نسل از پژوهشگران ادبي ظهور كرده­ و آثار پژوهشي قابل توجّهي در حوزه­ هاي گوناگون تحقيقاتي پديد آورده­اند؛ امّا با وجود تجربه­ هاي متعدّدي كه محقّقان بزرگ معاصر داشته­اند، اين تجربه ­ها به صورت مدوّن و مكتوب ثبت و ضبط نشده و تنها بخش محدودي از تجربه و روش علمي آنان به صورت غيررسمي و از طريق ارتباطات حضوري (رابطۀ استاد و شاگردي) يا از راه مطالعۀ آثار پژوهشي محقّقان بزرگ از نسلي به نسل ديگر منتقل شده است. در دهه ­هاي اخير، با گنجاندن درس «مرجع­شناسي و روش تحقيق در ادبيات فارسي» در سرفصل دروس دورۀ كارشناسي، به صورت رسمي كتاب­هايي براي آموزش اصول پژوهش علمي نوشته شده­اند. اين آثار، به ويژه آنهايي كه پيش از دهۀ اخير نوشته شده ­اند، به صورت سنّتي به معرّفي «مراجع» اختصاص يافته­اند. به نظر مي­رسد پيش فرض نهفته در ذهن نويسندگان آنها اين بوده است كه تنها شرط لازم و كافي براي پژوهش در ادبيات، شناخت عناوين منابع و مراجع است. حال آنكه، شناخت منابع، تنها يكي از مراحل مياني تحقيق است و اگر پژوهش روشمندانه و مبتني بر اصول علمي آغاز نشده باشد، اطّلاع از منابع نيز چندان ثمربخش نخواهد بود. دستۀ ديگري از منابع آموزشي در اين زمينه نيز، در حدّ مقدّمات تحقيق مانند تعريف انواع و اقسام تحقيق، تعريف مسأله، طرّاحي سؤال و فرضيه، نگارش پيشينه معرّفي پايگاه­هاي اطّلاعاتي جديد براي جستجوي مقالات و كتاب­ها، روش يادداشت­برداري (فيش­نويسي) و در نهايت روش­هاي معمول «ارجاع­دهي» به منابع و مأخذ باقي مانده­اند. اگرچه دانستن اين مقدّمات براي پژوهشگران ادبي كاملاً لازم و بايسته است، ولي كافي نيست. علاوه بر اين، كتب مذكور به دو امر حياتي تحقيق علمي؛ يعني مباني تئوريك و روش­ شناسي ويژه علوم انساني و آموزش شيوه­هاي عملي و نظام­مند تحليل علمي در تحقيقات ادبي نيز بي­توجّه يا كم­توجه بوده­اند. در پژوهش حاضر، نگاهي انتقادي و آسيب­ شناسانه به مهمترين آثاري كه در اين زمينه نوشته و به عنوان درسنامه مورد استفاده قرار مي­گيرند، خواهيم داشت.