مرور انتقاديِ كتب نقد ادبي در زمينه آبشخورهاي نقد

تقريباً همۀ مولفان كتُب نقدِ ادبي درايران ازاستاد زرينكوب تا متاخّران(شميسا، امامي، غلامحسين ­زاده، درگاهي، بشردوست، شايگان­فر و...) همه يا بخشي ازكتاب خود را به بررسي آثار، منابع و آبشخورهاي «نقد ادبي درگذشته» اختصاص داده­اند. به ­رغم منظرها و رويكردهاي مختلف مولفان، با مقايسه و جمع­بندي مطالب اين كتب درباب گذشته نقد ادبي در ايران مي­توان به يك آرشيو ِمحدود و مشخص برپايه «ذخيره ذهني مشترك» دست يافت.اين آرشيو معين و در حقيقت گفتماني با تفاوت­هاي نه ­چندان چشمگير، محدود است به كتبي چون «قابوس­نامه، چهارمقاله، ترجمان­البلاغه، المعجم، حدائق­السحر، معيار­الاشعار، بهارستان، يا تذكره ­ها (تذكره­الشعرا، لباب­الالباب، آتشكده آذر، تذكره نصرآبادي و...) يا «نقد شاعران بر يكديگر كه عمدتا بر پايه تفاخر، رقابت، حسادت و يا تعارفات» رقم خورده است مانند ستايش شهيد و رودكي از شعر يكديگر يا جدال لفظي و مقابلۀ عنصري با غضائري يا طعن فلان شاعر بر ديگري. مولفان درباب دسته­ بندي و گونه ­شناسي انواع نقد درگذشته نيز غالبا به رويّه مشابهي عمل كرده­ اند و به نقدهاي «لفظي و لغوي، بلاغي، شكلي/ صوري، سرقات ادبي و توارد، نقد ذوقي و فني» اشاره كرده ­اند. درباب تعليل بي­رمق بودن و فقر نقدِ ادبي درگذشته نيز با استدلال­ها و دلايل مشابهي مانند طرح نظريه­ هاي «معطوف به استبداد ايراني( قاضي مرادي و سيف و ...)، انسداد و انحطاط، فروكش­كردن خردگرايي، طرد گفت­وگومندي، رواج بينش اشعري­گري، رونق تصوف و تفكر شاعرانه و بينش شهودي» مواجه مي­شويم. دراين مقاله مي­كوشيم تا از رهگذر نقد مباني و مفروضات و قراردادهاي نانوشتۀ اين كتب و پيش­كشيدن تاملات انتقادي كتب نقد و نظريه ادبي غربي و نوع مواجهه غربي­ها با ميراث خود و مقايسه­ اش با مواجهه منتقدان ما با نقدِ ادبي به مثابه امري تك­افتاده، به نقد اين آرشيو بپردازيم. تاريخ نظريه و نقد ادبي غربي از يونان تا اكنون، گواه حركت كوچگرانه و انتقالِ استعاري نظريه­ ها و مفاهيم از حوزه­اي به حوزه­اي ديگراست. توجه به متون كلامي- فلسفي، اصولي، تفسيري، عرفاني به ­مثابه دستگاه­هاي فكري ­اي كه به مقولاتي چون « معنا، لفظ، زبان، زمان، فهم، تاويل، نص، تمثيل، تجربه، وجود، جمال، معرفت، اخلاق و سياست» پرداخته ­اند مي­تواند فضاهاي جديدي را بگشايد و شبكه­ گسترده نقد را به مثابه كنشي فرهنگي و تاريخي بازنمايد.