بنيان هاي تصوّري نظم اجتماعي در انديشةُِ شيخ فضلالله نوري

The Notional Basis of Social Order in Sheikh Fazlollah Noori's Understanding

شيخ فضل الله نوري از تأثيرگذارترين شخصيت هاي صدر مشروطه و مهم ترين مخالف آن جنبش به شمار مي رفت. دربارة دلايل مخالفت هاي او با مشروطه و نيز دريافت او از حكومت قانون، فراوان سخن گفته اند. اما ما در اين‌جا به بررسي تصور شيخ فضل الله از بنيان هاي نظم اجتماعي مي پردازيم. پرسش اصلي اين است كه او چه دريافت و تصوري از منشأ نظم اجتماعي داشت؟ و چه نسبتي ميان اين نظم و اراده الهي برقرار مي كرد؟ اين پرسش را بر اساس تمايزي كه چارلز ديويس ميان سه گونه برداشت از نظم اجتماعي قائل است، مورد بررسي قرار مي دهيم. او به لحاظ نسبتي كه جوامع با امر قدسي برقرار مي كنند، ميان سه جامعة قدسي، سكولار و كثرتگرا تمايز قائل مي شود. بر اين اساس ميتوان گفت تصور شيخ نوري از بنيانهاي نظم اجتماعي منطبق با جامعة قدسي است؛ يعني جامعه اي كه نه حاصل اراده و توافق انسان هاي تشكيل دهندة آن، كه برآمده از ارادهاي فوق بشري يا الاهي است كه انسان ها بايد خود را با آن منطبق سازند. در واقع نوري با مقدس ساختن نظم موجود آن را از دسترس انسان خارج مي سازد و از هرگونه تغييري مصون مي داند. به ديگر سخن، شيخ با انجماد قوانين و خارج كردن آن از دسترس عاملان اجتماعي، مخالف هرگونه تغيير و نوآوري به شمار مي رود. او تدوين و نگارش قانون را بدعت در دين و حفظ بيضة اسلام را در زمان غيبت برعهدة نواب عام مي داند. او شاه را قوة مجرية حكومت اسلامي معرفي مي كند و تضعيف «سلطان اسلام پناه» را همچون تضعيف دين مي شمارد. در مجموع، تمام استدلالهاي شيخ در جهت حفظ و تقويت نظم موجود از طريق مقدس ساختن آن است. دريافت او از عدالت نيز در انطباق كامل با تصور قدسي از نظم است. عدالت به گمان شيخ چيزي جز اجراي احكام شريعت نيست و از آن‌جا كه در نظر وي تساوي حقوق برخلاف احكام شريعت است، عين ظلم تلقي مي شود.