جهان‌بيني ايرانيان و شكل‌گيري الگوي محوري باغ ايراني

باغ ايراني به عنوان يكي از مهم‌ترين دستاوردهاي تمدن ايراني در جهان، بازتابي از جهان‌بيني ايرانيان است. سال‌هاست پژوهشگران متعدد ايراني و خارجي به دنبال يافتن الگو يا كهن‌الگويي براي باغ ايراني هستند. براي مدت‌ها الگوي «چهارباغ» به عنوان الگوي باغ ايراني در جهان معرفي شده بود؛ الگويي هندسي كه با تمسّك به جهان‌بيني چهاربخشي كتب كهن به دنبال انطباق آن با الگو و جهان‌بيني ايرانيان و بهشت موعود به ويژه در دوران اسلام، تفكر شكل‌دهنده به تقسيم چهارتايي در باغ ايراني را توجيه و به عنوان كهن‌الگوي اصيل براي باغ ايراني معرفي كنند. با گسترش مطالعات و انطباق فضايي ميان اين الگو و نمونه‌هاي متنوع باغ ايراني، الگوي «چهارباغ» به عنوان كهن‌الگويي براي تمام باغ‌هاي ايراني مورد تشكيك قرار گرفت. مطالعات سال‌هاي اخير پژوهشگران عموماً ايراني نشان مي‌دهد كه فراتر از تقسيم چهارتايي، باغ ايراني باغي محوري است كه در آن يك محور به عنوان محور اصلي نقشي بنيادي در شكل‌گيري هندسه باغ ايراني بازي مي‌كند. اين نوشتار با پذيرش و اثبات الگوي تك‌محوري در باغ ايراني تكيه بر تحليل هندسي باغ‌هاي ايراني و نظريات صاحب‌نظران و انطباق جهان‌بيني ايراني و الگوي هندسي تك‌محوري، به دنبال خوانش احساس زيست انسان ايراني و فهم اوست كه شكل‌دهنده باغ ايراني با حاكميت يك محور فضايي غالب است. نتايج اين نوشتار با رسميت دادن به الگوي باغ ايراني مبتني‌بر شكل‌گيري محور اصلي كه بين كوشك و ورودي اصلي شكل گرفته و مسير حركت از ورودي به سمت كوشك را تعريف مي‌كند. انطباق اين الگو با جهان‌بيني ايراني را براساس حركت از ظلمات به نور و تقسيمات سه‌گانه متعاقب آن نشان مي‌دهد.