تعيين محدوده يثرب/مدينه در دوره پيامبر؛ رويكردي انتقادي به مطالعه‌هاي خاورشناسي

در ابتداي دوران اسلامي، يثرب از سكونتگاه‌هاي عمده منطقه حجاز بود. به‌علت مهاجرت پيامبر(ص) به آنجا و شكل‌گيري حكومت پيامبر در آن سرزمين و همچنين نزول بخش درخور توجهي از پيام‌هاي الهي در يثرب، اين سكونتگاه اهميت چشمگيري داشت. اين مقاله بر آن است دريابد مستشرقان تا چه اندازه موفق شده‌اند به واقعيت تاريخي يثرب/مدينه نزديك شوند و همچنين تصورشان از محدوده يثرب/مدينه چگونه است. براي پاسخ به اين مسئله ابتدا آراي خاورشناسان درباره يثرب/مدينه مرور مي‌شود؛ سپس نتايج مطالعه‌هاي خاورشناسي با آخرين دستاوردهاي پژوهشگران مسلمان، در حوزه تاريخ محلي مدينه، مقايسه خواهد شد تا ميزان مطابقت آنها با يكديگر مشخص شود. از سوي ديگر، به‌علت محاصره‌بودن سكونتگاه مدينه در ميان دشت‌گدازه‌هاي يثرب، براي تعيين مساحت اين سكونتگاه از سامانه GIS استفاده خواهد شد. نتايج نشان مي‌دهند باوجود پژوهش‌هاي متعدد مدينه‌شناختي، خاورشناسان بر سر محدوده آن به توافق نرسيده‌‏اند. خاورشناسان الگوي «دولت‌شهر مدينه» ولهاوزن (J.Wellhausen) را دنبال نكردند. الگوي «شهرك مدينه» كه فرانتس بوهل (F.Buhl) در آغاز سده بيست ميلادي/چهاردهم هجري و نيز هَري مانت (H.Munt) در پايان آن مطرح كرد توجيه كافي نداشت. وات (W.Watt) بين تعبير «واحه» و «شهرك» در ترديد ماند و لِكِر (M.Lecker) الگوي «شهرك‏هاي خوشه‌اي» را دنبال كرد. درنهايت، شولر (M.Scholler) بدون اينكه براي سكونتگاه يثرب الگويي ارائه كند يا نامي بر آن نهد، براي نخستين‌بار مساحت يثرب/مدينه را معادل «چندين مايل مربع» دانست كه چندان صائب نبود. نقشه‌هاي بازسازي‌شده خاورشناسان نيز به طور معمول گوياي الگوي «شهرك» بودند و مساحت اندك مدينه را به 25 هكتار تقليل مي‌دادند؛ در حالي كه مطالعه‌هاي انجام شده روي سكونتگاه‏هاي طوايف اوس و خزرج نشان مي‌داد مساحت اين منطقه بالغ بر چهار هزار هكتار بوده است.