بررسي و نقد كمال نهايي انسان در نظام فلسفي و عرفاني خواجه نصيرالدين طوسي

كمال اول انسان، نفس ناطق اوست كه مقوّم نوعيت انسان است و كمال دوم انسان، مانند علم و قدرت براي اوست. البته ادراكات حسي، خيالي، عقلي تا ديگر افعال و انفعالات و نيز همه اموري كه پس از تحقق انسانيت بر انسان مترتب مي‌شوند، كمالات ثانوي نوع انساني به شمار مي‌آيند. در مقاله پيش رو، كمال نهايي انسان كه از سنخ كمالات ثانوي است، مستكمل مرتبه‌اي است كه كمالي فراتر از آن براي وي متصور نباشد. ديدگاه خواجه نصيرالدين طوسي در باب كمال نهايي انسان با دو رويكرد به‌ظاهر متفاوت در نظام فلسفي و منظومه عرفاني ايشان قابل معناست. در نگرش فلسفي خواجه، كمال نهايي انسان از سنخ تكامل عقلاني و در شكوفايي عقل نظري است. انساني كه عقل نظري خود را به اوج رسانده باشد، به برترين مرتبه سعادت (وصول به عقل مستفاد) دست مي‌يابد؛ اما از ديدگاه عرفاني كه در امتداد همان نگرش عقلاني است، محقق طوسي كمال نهايي انسان را در مشاهده حضوري خداوند مي‌داند. نفس انساني با قدم گذاشتن در مسير سير و سلوك، پا را از كمالات عقلاني فراتر نهاده، فاني از خود مي‌شود و جز خدا نمي‌بيند و به وحدت شهود مي‌رسد. در پايان نوشتار، به ملاحظاتي درباره اين دو نگرش فلسفي و عرفاني و رابطه آنها خواهيم پرداخت.