تحوّلات ساختاري خطّ نستعليق با ورود صنعت چاپ سنگي در دوره قاجار (با تأكيد بر دو اثر شاخص از محمدرضا كلهر و محمدحسين شيرازي)

روند تحوّلات سبكي و شكلي قلم ‌نستعليق از آغاز شكل‌گيري تا اواسط دوره قاجار با فراز و فرودهايي تدريجي تداوم داشت، امّا هم‌زمان با ورود و رواج چاپ‌ سنگي در شهرهاي مختلف ايران و قابليت ها و محدوديت هاي اين صنعت نوظهور براي نگارش متون فارسي، تغييراتي در فرم حروف ايجاد شد. بسياري از خوشنويسان در اين دوره به استنساخ و كتابت سنّتي ادامه دادند و معدود هنرمنداني نيز نظير محمدرضا كلهر با تغيير در شيوه كتابت خود به جهت همگامي با فنّاوري جديد، زمينه شكل‌گيري سبك دوره سوم قاجار را فراهم نمودند. اين پژوهش بنيادي با منطق اجرايي تطبيقي تحليلي و جمع‌آوري داده‌ها به روش كتابخانه‌اي ميداني در صدد مقايسه ساختار حروف و كلمات قلم نستعليق در نسخه چاپ‌ سنگي سفرنامه ‌خراسان با نسخه مركّب‌نويس سفرنامه‌ قم و هم‌چنين تأثير صنعت چاپ بر شيوه خوشنويسي دوره قاجار است. نتيجه بررسي‌ها نشان داد، كلهر نسخه سفرنامه خراسان را با زاويه قلم‌گذاري 64 درجه، تعداد سطرهاي بيشتر در هر صفحه، توجّه به كل‌گرايي، سهولت در خوانش متن و هم‌چنين علامت‌گذاري در شروع جملات و روي اسامي خاص، كتابت كرده است. ويژگي‌هاي سبك دوره سوم از جمله ضخيم‌نويسي حروف و كلمات، اجراي قوي‌تر دندانه‌ها و مواصلات در اين نسخه ديده شد امّا جمع‌نويسي شاكله حروف و كلمات كه از ابداعات كلهر و تأثيرات چاپ ‌سنگي به شمار مي‌رود، در نسخه سفرنامه ‌قم نيز مشاهده شد. به نظر مي‌رسد اصلاحات منتسب به كلهر كه در آثار ساير خوشنويسان هم‌عصر با او نيز ديده مي‌شوند، در واقع مقدمه و پيش درآمدي بر سبك دوره سوم بوده‌اند.