انديشۀ اخلاقي ابن سينا

ابن‌سينا هم به هنگام بحث در باب قواي نفس و هم به هنگام بحث در باب مقدمات قياس هاي مختلف گذرا به حكمت عملي مي پردازد. او در ضمن سخنانش در باب قواي نفس اخلاق را حاصل عقل عملي و در ضمن سخنانش در باب مقدمات قياس ها اخلاق را برخاسته از نوع خاصي از مشهورات (آراء محموده، كه ذائعات هم مي نامند) مي داند كه برآمده از عادت و قراردادهاي اتفاقي و سنت هاي باقي مانده از قديم و مانند آن هستند. او از سويي با تلفيق اين دو ديدگاه، بويژه با توجه به اينكه خود تصريح مي كند كه عقل عملي صرفاً بر سبيل اشتراك عقل ناميده مي شود و آراء محموده هيج مبنايي جز شهرت ندارند و عقل انسان چون تنها نگريسته شود در باب آنها متوقف است و هيچ حكمي ندارد، خواننده را آمادۀ اين استنباط مي كند كه اوصاف اخلاقي مانند خوب و بد اوصاف واقعي اشيا و احكام اخلاقي گزاره هاي خبري نيستند، و از سويي ديگر با قول مبهم به صدق و كذب پذيري آراء محموده و امكان اقامۀ برهان بر آنها آراي خود در اين باره را دست كم در ظاهر تيره و مبهم و بنابر اين تفسيرپذير مي سازد. اين مقاله دو بخش اصلي دارد. در بخش نخست عقل عملي و كار آن بويژه در باب پيدايش احكام اخلاقي بررسي مي شود، و در بخش دوم ديدگاه ابن‌سينا در باب مقدمات و مواد تشكيل دهندۀ احكام اخلاقي و خاستگاه آنها بحث مي شود. اين دو بررسي نشان مي دهد كه ديدگاه ابن‌سينا در باب كار عقل عملي و منشأ احكام اخلاقي جايي براي صدق و كذب پذيري آن دسته از مشهورات كه آراء محموده محسوب مي شوند باقي نمي گذارد و اقامۀ برهان براي آنها ممكن نيست و اگر هم پاره اي از مشهورات صدق و كذب پذير باشند در خارج از حدود احكام اخلاقي ناب واقع اند.