آب در باغ ايراني؛ بررسي معماري آب و ساختار آب‌رساني در باغ چهلستون اصفهان

شيوه طرّاحي در آب‌رساني به دو بخش فضاها و پوشش گياهي در باغ ايراني منحصربه‌فرد است.معماران ايراني با شناخت فيزيكي آب و درك نقش و ارتباط آن با انسان، آب را به درون ساختارهاي معماري آوردند. قرار دادن آب در حوض‌هايي با عمق‌هاي مختلف، نمايش آن در آبشارها و فواره‌هاي زيبا، جاري كردن در نهرهاو مانند آن از جمله تمهيداتي است كه معمار ايراني براي نقش‌آفريني معنوي و بروز نقش زيباشناسانه آب در نظر گرفته است.در چهلستون به‌عنوان يكي از نمونه‌هاي شاخص باغ‌سازي ايراني، عنصر آب بسيار پراهميّت است. معمار باغ‌ساز ترفندهاي مختلفي به‌كار بسته است تا ضمن صرفه‌جويي در مصرف آب، از كاركرد زيبايي‌شناختي آن نيز به‌خوبي بهره بگيرد.هدف اين پژوهش تشريح گوناگوني فرم‌هاي نمايش و توجّه صفويان به مباحث زيبايي‌شناسانه،دركنار اهميّت كاربردي آب است. اين نوشتار از گونه پژوهش‌هاي تاريخي است كه با رويكردي تحليلي انجام گرفته است. داده‌اندوزي به‌شيوه بررسي ميداني به‌همراه مطالعات اسنادي و كتابخانه‌اي صورت گرفته است. با توجّه به تخريب بخش اعظم بافت صفوي در محدوده باغ چهلستون و كمبود داده‌هاي باستان‌شناختي، اين پرسش مطرح شد كه ساختار آب‌رساني به اين باغ چگونه بوده و طرّاحي چرخش و نمايش آب در فضاي باغ چگونه انجام گرديده است؟ نتيجه اين پژوهش بر پايه بررسي‌هاي صورت‌گرفته چنين است: معماران صفوي چرخش آب را به دو شيوه در باغ چهلستون به نمايش درآوردند؛آب ايستا در حوض‌هاي بزرگ شرقي و غربي عمارت، و حوض‌هاي مرمرين ايوان و حوض جبهه جنوبي، و آب جاري در كانال‌هاي اطراف عمارت كه عرض‌هاي متفاوتي داشته‌اند. تعبيه فواره‌ها در مسير و استفاده ازسامانهدقيق شترگلوها براي پمپاژ و تقسيم آب نيزاز ديگر راه‌كارهاي پيش‌بيني‌شده براي بهره كاربردي و زيبايي‌شناختي از آب در اين باغ است. تأمين آب باغ از سه منبع مختلف، دقّت بالاي ساختار تقسيم آب در اين دوره را نشان مي‌دهد، كه برگرفته از طومار تقسيم آب شيخ بهايي است. اين منابع، خصوصاً دو نهر فدن و جوي‌شاه، از مهم‌ترين شاخصه‌هاي تعيين الگوي ساختاري باغ نيز بوده‌اند. از ديگر نكات چشمگير، تفكيك آب كاربردي از آب تزييني است كه ميراثي از باغ‌سازي ايران پيش از اسلام است.