واكاوي اصول قوام‌بخش حاكم بر مراتب مفهوم مركز

يكي از مفاهيمي كه در مطالعات نظري معماري از آن بسيار سخن گفته شده، مفهوم «مركز» است. در حوزۀ هنر و معماري، نظريه پردازاني چون كريستيان نوربرگشولتس، رودولف آرنهايم و كريستوفر الكساندر، همگي مفهوم «مركز» را اساس نظريه‌پردازي هاي خويش قرار داده اند. اين پژوهش در پي آن است كه با مرور نظرگاه هاي گوناگون، منظومه معنايي جامعي براي فهم بهتر مفهوم «مركز» پديد آورد. بدين منظور با تعمق در سخنان متفكران، انواع مختلف مراكز استخراج، نام گذاري و به صورت اجمالي شرح داده مي شود. اين انواع عبارتند از: مركز حقيقي، جوهري، معنايي، عملكردي، كالبدي (شامل كالبدي مصنوع و طبيعي). پس از تبيين اين انواع، روشن مي شود كه اين مراكز مختلف ارتباطاتي دروني با يكديگر دارند و در سايۀ اصولي در اثر معماري به قوام مي آيند. اين اصول موجب مي شوند مراكز متنوع موجود در اثر، در نظامي وحدت يافته و متعادل كليت آن را بيافرينند. براي تبيين اين اصول از روش «تحليل مضموني» و «تعمق دروني» بهره گرفته شده است. اين اصول عبارتند از: مراتب، تقارب، منظومه، تعادل و وحدت مراكز. در نهايت روشن مي شود كه سه اصل قوام بخش مقدماتي يعني مراتب، تقارب و منظومۀ مراكز در ذيل اصول جامع تر تعادل و وحدت مراكز قرار دارند. هم چنين، كليۀ اصول پنج گانۀ قوام بخش مراكز در حقيقت نظرگاه هاي مختلف نسبت به يك حقيقت واحدند كه همان وحدت مراكز است. كمال اثر هنري، ماحصل تحقق جميع اصول قوام بخش است. همچنين اصول مذكور را مي توان اصول جهان بيني براي معمار دانست به طوري كه تا در جان معمار محقق نشوند، نمي توانند در آثار نيز ظهور يابند. اگر معماري ايراني اسلامي را مبتني بر اصول و نظام هاي بنيادين هستي بدانيم، اين نوشتار با روشن كردن بخشي از نظم ثابت موجود در هستي به بازخواني معماري اسلامي كمك مي كند.