سلسله‌مراتب تشرف به اماكن مقدس در شهرهاي تاريخي مذهبي ايران نمونه موردي: شهر قم در دوران صفوي و قاجار

پژوهش‌هاي متعددي پيرامون ضرورت وجود و كيفيت‌ سلسله‌اي از فضاهاي متوالي در مورد ورودي اماكن تاريخي مذهبي ايران به انجام رسيده، اما نسبت به تأثير اين سلسله‌مراتب در ادراك مخاطب پژوهش‌هاي كمي صورت گرفته است. سلسله‌مراتب ورود به شهرهاي تاريخيمذهبي كه داراي اماكن مقدس هستند و مخاطب (زائر) به شوق زيارت و به منظور برطرف شدن حاجات خود وارد آنجا ‌مي‌شود، نيازمند بررسي بيشتري است. اين مقاله در تلاش است تا شناخت سلسه‌مراتب تشرف به حرم حضرت معصومه (س) در دوره صفوي و قاجار در مقياس معماري و شهري را مورد بررسي قرار دهد. همچنين به دنبال پاسخ اين پرسش است كه وجود سلسله‌اي از فضاهاي ورودي چه تأثيري بر ادراك و رفتار زائرين حضرت معصومه (س) مي‌گذارد؟ براي ايجاد تصويري مناسب از تشرف به شهر مقدس قم در دوره‌ي صفوي و قاجار مي‌بايست با روش تحقيق توصيفي و تفسيري و با استفاده از منابع و اسناد كتابخانه‌اي به اين مهم دست يافت. مهم‌ترين منابعي كه مي‌تواند تصوير گذشته‌ي شهر قم و حرم حضرت معصومه (س) را بازسازي كرد. منابع مكتوب تاريخ شهر قم، منابع تصويري (نقشه، گراور و عكس) و به‌خصوص سفرنامه‌هايي است كه از قم عبور كرده‌اند. از آنجايي كه اين پژوهش درجستجوي تأثيرات رواني و اداركي مبادي ورودي شهر قم در گذشته بوده، متن سفرنامه‌ها كه بيان ادراك و احساس خاص سفنامه‌نويسان در نخستين ديدار است، مهم‌ترين منبع پژوهش هستند. حاصل بررسي‌ متون سفرنامه‌ها و منابع تصويري در روند اين پژوهش، تصوير مشخصي از سلسله‌مراتب تشرف به شهر قم را نشان مي‌دهد. سلسله‌مراتب تشرف از فاصله حدود ۲۵ كيلومتري شهر قم با رؤيت گنبد حرم حضرت معصومه (س) شروع و تا داخل فضاي گنبدخانه ادامه داشته است. در اين نوشتار سلسله‌مراتب تشرف به حرم حضرت معصومه (س) با ذكر جزئيات فضاهاي متوالي و تأثيرات آن بر ادراك مخاطبان و زائران براي نخستين بار معرفي مي‌شود.