بررسي تنوع زيستي تعدادي از ژنوتيپ‌هاي برتر فندق (Corylus avellana L.) منطقه فندقلو بر اساس برخي از خصوصيات ميوه و شرايط محيطي

سابقه و هدف: زيستگاه فندقلو بزرگ‌ترين خزانه ژني فندق در شمال غرب ايران است. تنوع آب‌وهوايي و تكثير مداوم جنسي، تنوع ژنتيكي غني را بين فندق‌هاي اين ناحيه به وجود آورده است. هدف از اين پژوهش، تجزيه‌وتحليل تنوع زيستي ژنوتيپ‌هاي برتر فندق در زيستگاه فندقلو با استفاده از بررسي همبستگي بين صفات، روش‌هاي تجزيه به مؤلفه اصلي و تجزيه خوشه‌اي و همچنين بررسي رابطه صفات ميوه و مغز هر يك از ژنوتيپ‌ها با شرايط محيطي محل رشد آنهاست.مواد و روش‌ها: در سال‌هاي 1393 و 1394 بيست ژنوتيپ برتر از نظر صفات مورفولوژيكي و فنولوژيكي از بين 70 ژنوتيپ اوليه انتخاب و علامت‌گذاري شدند. ده صفت مربوط به ابعاد ميوه و مغز، تركيبات فيتوشيميايي (درصد روغن، پروتئين و كربوهيدرات در مغز و غلظت تاكسول در برگ‌هاي مسن) در اين ژنوتيپ‌ها اندازه‌گيري شد. به‌منظور بررسي اثرات احتمالي شرايط محيطي، پنج ويژگي ميانگين بارندگي ساليانه، دماي ساليانه، ارتفاع از سطح دريا، تعداد روزهاي يخبندان و اسيديته خاك مربوط به مكان‌هاي نمونه‌برداري از ژنوتيپ‌ها ثبت شد. كل آناليزهاي آماري به كمك نرم‌افزار اس پي اس اس 16 انجام شد.نتايج و بحث: بر اساس آماره‌هاي توصيفي بيشترين ضريب تغييرات به صفات ضخامت مغز (31/26%) و وزن مغز (41/24%) و كمترين آن به تعداد روزهاي يخبندان (53/1%) و اسيديتـه خـاك (83/1 %) تعلق داشت. بيشترين همبـستگي مثبت بين صفــات طول ميوه و درصد مغـز ( P P 0.01،838/0- =r) مشاهده شد. غلظت تاكسول همبستگي منفي در سطح 5% با صفات ضخامت مغز (519/0 =r) و درصد مغز (524/0 =r) نشـان داد. در ايـن پژوهــش بيـن ويژگي‌هـاي محيطـي و جغرافيــايي ‌ اسيـديته خـاك ‌ با ميزان بارنـدگي ساليانه همبسـتگي منفــي (, P 0.05495/0- =r) و بين ارتفاع از سطح دريا با ميانگين بارندگي ساليانه همبستگي مثبت (0.05481/0=r) ديده شد. ميانگين بارندگي ساليانه با درصد مغز همبستگي منفي (P 0.01،838/0- =r) نشان داد. تجزيه به مؤلفه‌هاي اصلي نشان داد كه 5 مؤلفه اول مسئول 85/70% كل تغييرات بود. تجزيه خوشه‌اي ژنوتيپ‌هاي فندق را به دو گروه تقسيم كرد. گروه دوم شامل سه ژنوتيپ بود كه زيستگاه آنها در ارتفاع بالاتر از 17 ژنوتيپ گروه اول بود. اين پژوهش نشان داد كه ژنوتيپ‌هاي بومي فندق زيستگاه فندقلو از تنوع ژنتيكي قابل‌توجهي برخوردارند كه مي‌توانند در اجراي برنامه‌هاي اصلاحي مورد استفاده قرار گيرند. هرچند در ميان صفات محيطي بررسي‌شده تأثير ارتفاع از سطح دريا روي ژنوتيپ‌ها نسبت به ساير عوامل محيطي بيشتر بود؛ با ‌وجود اين تنوع مشاهده‌شده درون جمعيت فندق زيستگاه فندقلو بيشتر مربوط به تفاوت ژنتيكي بين ژنوتيپ‌ها است تا شرايط محيطي آنها.نتيجه‌گيري: محدود شدن در بين كوه‌هاي بلند و دارا بودن اقليم سردسيري، زيستگاه فندقلو را به يكي از خزانه‌هاي ژني منحصربه‌فرد فندق در مقايسه با ساير زيستگاه‌هاي كشور تبديل كرده است. ميوه ژنوتيپ‌هاي فندق بررسي‌شده در زيستگاه فندقلو در مقايسه با ساير زيستگاه‌هاي كشور عموماً كوچك‌تر، كروي ولي با درصد مغز نسبتاً بالاتر بود. هرچند هيچ يك از ژنوتيپ‌هاي بررسي‌شده به‌تنهايي پتانسيل معرفي شدن به‌عنوان يك رقم جديد را نداشتند ولي مي‌توان از آنها در تلاقي با ارقام تجاري براي اصلاح ارقام فندق سازگار با شرايط آب‌و‌هوايي خشن منطقه استفاده كرد.