دگرگوني جايگاه و ارزش خرد از آثار حكما تا آثار عرفا

خرد و عقل از مهم‌ترين عناصر مفهومي و واژگاني پهنه ادب فارسي است كه دامنه كاربرد آن از آثار نخستين شعراي فارسي دري كه بيشتر رويكردي آفاقي و حكمي داشتند تا آثار شعراي قرن پنجم تا هشتم كه رويكرد آنها به تدريج انفسي و عرفاني شد گسترده شده و جايگاه آن در اين سير زماني تغييرات عميقي يافته است. اين برداشت‌هاي متناقض در آثار اين دو دسته از شعرا، كه مي‌توان از آنها به حكما و عرفا يا صوفيان ياد كرد، مي‌تواند موضوع تحقيقات زيادي باشد (و بوده است) و در اين تحقيق به سير تدريجي اين دگرگوني (كه حاصل عوامل و شرايط گوناگون سياسي و اجتماعي و فرهنگي و حتي زباني بوده است) از آثار نخستين شعرا كه بيشتر صبغه‌اي حكيمانه داشتند تا آثار شعراي قرن هفتم و هشتم كه بيشتر سبغه و رنگ عرفاني و صوفيانه داشتند پرداخته شده. هم شعراي حكيم و هم شعراي عارف اشعار متعددي با مضمون عقل يا خرد داشته‌اند اما ازآنجاكه ديدگاه و نگرش كلي آنها به ساير پديده‌هاي مادي و معنوي كاملاً متفاوت و گاه متضاد است با وجود استفاده تقريباً يكسان از اين واژگان، محصول كار آنها متفاوت و متباين و گاه متناقض است. دليل اين امر آن است كه ديدگاه اين دو دسته از شاعران از منابع و مشرب‌هاي فكري كاملاً متضادي درباره پديده‌هاي عالم هستي سرچشمه مي‌گيرد.