تأثير حج بر عرفان با تكيه بر انديشه عرفاي بزرگ

حج از نخستين فرائض الهي است كه قدمتي به درازاي آفرينش دارد و طبق روايات و احاديث، نه تنها انسان، بلكه جنّ و انس و پرندگان نيز آن را به جاي مي آورند و آثار و بركات مادي و معنوي آن شامل همه است. حج پس از اسلام از فروعات مهّم آن واقع شد كه به شرط استطاعت بر مسلمان واجب مي شود و همواره مورد توجه خاصّ مسلمانان بوده است. از سوي ديگر، عرفان نيز به عنوان يك جريان مهّم فكري در حيات بشر-كه صبغه اي طولاني به قدمت فطرت بشر داشته و از آغاز اسلام در كنار ساير فرقه هاي آن به رشد و بالندگي خود ادامه داد و از آن تأثير گرفت- يكي از احكام مؤثر حج بود. اغلب عرفا، مكرر حج گزارده و هميشه به آن به‌عنوان فرصتي براي تهذيب، تزكيه ي نفس و خودسازي بيشتر و معبري جهت رسيدن به مقام قرب و فنا نگريسته‌اند.حج به دو دليل واضح ـ تقدم زماني و وسعت ـ بر وجوه مختلف زندگي بشر تأثيرگذار بوده و عرفان نيز از اين اثرپذيري مستثني نبوده است. اما سئوال اينجاست كه كميّت و كيفيت اين تأثيرگذاري چگونه است؟ مقاله حاضر، در پي اين سؤال، با نگاهي به حج از ديد عرفاي نامي قرون 1 تا 13 هـ ق و بهره‌گيري از آثار و گفتار ايشان در اين مقوله، كوشيده ميزان و چگونگي تأثير حج بر عرفان در دوره مذكور را بررسي نمايد. يافته ها نشان مي دهد عرفان از دو جهت مشخص؛ بيداري عرفا و شگل گيري مراحل سلوك از حج تأثير عمده گرفته است و در ساير ابعاد، به سبب ويژگي هاي منحصر به فرد خود، يا كاملاً از اثرپذيري بركنار بوده يا مثل بُعد اجتماعي، تأثيري ضعيف و يكسويه گرفته است.