ارزيابي تقريرهاي برهان تمانع درآيه «لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَهٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتَا»

آيه 22 سوره انبياء«لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَه إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتَا» از منظر مفسران، متكلمان و فلاسفه‌ي فريقين يكي از ادله‌ي عقلي و نقلي براي اثبات توحيد و از مصاديق پيوند عقل و دين محسوب مي‌گردد. قياس موجود در آيه به صورت يك قياس استثنايي است كه در آن با نفي تالي، نفي مقدم نتيجه گرفته مي‌شود. اختلاف نظر محققين در مدلول آيه، در بيان ملازمه موجود در مقدمه اول قياس (اگر در جهان چند إله وجود داشته باشد، جهان به فساد و تباهي كشيده مي‌شود) است، از اين رو تقريرهاي متفاوتي از اين استدلال ارائه داده‌اند. بنا بر تقرير چهارم، از آن رو كه هر معلولى قائم به علت هستي بخش خود و عين ربط به علت خود است، اگر دو يا چند علت هستى بخش در عرض هم در عالم فرض شوند، معلول‌هاي هريك از آن دو به علت خودش وابسته بوده و هيچ گونه وابستگى به علت ديگر ندارند. در اينصورت تعدد آلهه مستلزم نظام‌هايي متعدد و غير وابسته به همديگر است كه با نظام واحد موجود در جهان كه پيوند بين پديده‌هاي آن مشهود است، منافات دارد. اين تقرير با ظاهر آيه و نفي اعتقاد مشركان در اتخاذ اربابي براي تدبير عالم در عين اعتقاد به توحيد خالقي، سازگار‌تر است و با توجه به ارتباط دو سويه توحيد ربوبي و توحيد الوهي، برهاني متقن بر توحيد ربوبي و توحيد الوهي محسوب مي شود.