مطالعه تطبيقي الگوي كشت و تناسب اراضي محصولات زراعي و باغي عمده در حوضه آبريز درياچه اروميه

طي دو دهه گذشته، درياچه اروميه به عنوان دومين درياچه بزرگ شور جهان در معرض خشك شدن قرار گرفت و حجم و سطح آب آن تا 80 درصد كاهش پيدا كرد. اين فرايند به عواملي نظير تغيير اقليم، افزايش مصرف آب در بخش كشاورزي و مديريت نامناسب منابع آب نسبت داده شد. بنابراين، برنامه اصلاح الگوي كشت به عنوان يكي از راهكارهاي احياي درياچه اروميه و استفاده پايدار از منابع طبيعي به ويژه آب و زمين در اين حوضه مطرح گرديد. در اين مطالعه، به تغييرات الگوي كاشت، بهينه‌سازي الگوي كشت موجود با اهداف بيشينه‌سازي درآمد خالص، بهره‌وري اقتصادي آب و كمينه‌سازي مصرف آب و ارزيابي تناسب اراضي براي كشت محصولات زراعي و باغي عمده حوضه آبريز درياچه اروميه پرداخته شده است. براي ارزيابي تغييرات الگوي كشت از اطلاعات آماري وزارت جهاد كشاورزي طي سال هاي 1395-1382 استفاده گرديد. ارزيابي تناسب اراضي بر اساس روش پارامتريك براي 22 گياه زراعي گندم، جو، ذرت ‌دانه‌اي، لوبيا، نخود، سويا، آفتابگردان، كلزا، گلرنگ، يونجه، سورگوم علوفه‌اي، سيب‌زميني، هويج، پنبه، چغندرقند، سير، توتون، گوجه فرنگي، پياز، هندوانه، زعفران و خيار و 12 گياه باغي بادام، زردآلو، هلو، شليل، آلبالو، گيلاس، آلو، سيب، گلابي، انگور، گردو و پسته انجام گرفت. نتايج به دست آمده نشان داد كه طي ده سال گذشته، سطح محصولات زراعي آبي در منطقه مورد مطالعه كاهش (از 357 هزار هكتار به 320 هزار هكتار) و به سطح محصولات باغي آبي افزوده (از 137 هزار هكتار به 164 هزار هكتار) شده است. مقايسه محصولات زراعي نشان مي‌دهد كه طي اين مدت، سطح زير كشت گندم (از حدود 151 هزار به حدود 110 هزار هكتار)، يونجه (از حدود 97 هزار به 82 هزار هكتار)، اسپرس (از حدود 15 هزار به نزديك 5 هزار هكتار) و پياز (از حدود 9800 به حدود 4800 هكتار) بيش از ساير محصولات كاهش پيدا كرده و سطح زير كشت محصولاتي مانند ذرت علوفه‌اي (از 1354 هكتار به بيش از 5000 هكتار) و گوجه‌فرنگي (از 7382 هكتار به 8781 هكتار) افزايش يافته است. مقايسه محصولات باغي در دو مقطع زماني (85-1382و 95-1392) نشان مي‌دهد كه سطح زير كشت درختان سيب، انگور، بادام، گردو و زردآلو طي اين دوره به ترتيب بيشترين سطح را به خود اختصاص داده‌اند. مقايسه سطح زيركشت محصولات باغي نشان مي‌دهد كه سطح زير كشت درختان سيب (از حدود 62 هزار به بيش از 69 هزار هكتار)، زردآلو (از حدود 5800 به حدود7300 هكتار)، آلو (از حدود 840 به بيش از 3000 هكتار) و هلو (از حدود 3523 هكتار به 5667 هكتار) افزايش و سطح كشت انگور (از حدود بيش از 38 هزار به حدود 34 هزار هكتار) كاهش پيدا كرده است. نتايج تناسب اراضي نشان مي‌دهد كه در بين محصولات زراعي مطالعه شده، گندم و جو با بيش از 375 هزار هكتار بيشترين سطح رده مناسب را به خود اختصاص داده و محصولات كلزا و يونجه با بيش از 350 هزار هزار هكتار، آفتابگردان با بيش از 340 هزار هكتار، ذرت دانه‌اي با بيش از 330 هزار هكتار و محصولات سيب‌زميني، پياز و گوجه‌فرنگي با حدود 330 هزار هكتار بيشترين سطح رده مناسب را به خود اختصاص مي‌دهند. در بين محصولات باغي مورد مطالعه، گيلاس، آلبالو، زردآلو و سيب با بيش از 350 هزار هكتار، گردو با بيش از 340 هزار هكتار و هلو با حدود 330 هزار هكتار به ترتيب بيشترين سطح رده مناسب را به خود اختصاص مي‌دهند. نتايج بهينه‌سازي الگوي كشت با در نظر گرفتن تناسب اراضي و محدوديت‌هاي منطقه‌اي براي محصولات باعث كاهش 11.7 درصدي در مصرف آب و افزايش 27.1 و 43.9 درصدي به ترتيب در كل درآمد منطقه و شاخص بهره‌وري اقتصادي آب در مقايسه با الگوي كشت موجود گرديد.