پايش مكاني و زماني خشكسالي كشاورزي در اراضي تحت كشت گندم با استفاده از شاخص بارش استاندارد شده (مطالعه موردي غرب استان گلستان)

مديريت منطقي براي مقابله با خشكسالي، ايجاد نظام مديريتي و ارائه اطلاعات صحيح در مقياس‏هاي زماني مختلف امري لازم و ضروري است. شاخص هاي خشكسالي از طريق ارزيابي ساده و كمّي اين پديده، ابزار كارآمدي براي تحليل خشكسالي هستند. اين مطالعه با هدف پايش مكاني و زماني خشكسالي كشاورزي در اراضي گندم با استفاده از شاخص بارش استاندارد شده (SPI) در غرب استان گلستان انجام شد. براي اين منظور، در سال‏هاي 1379 تا 1395 شهرستان هاي آق‌قلا، علي‏آباد كتول، گرگان، بندر‏ گز، بندر ‏تركمن و كردكوي از آمار بارندگي 15 ايستگاه با طول دوره آماري (30 ساله) مشترك از سال 1363 تا 1395 استفاده شد. پس از محاسبه شاخص بارش استاندارد شده و همبستگي بهتر شاخص SPI سه ماهه منتهي به ارديبهشت‏ماه با ميانگين عملكرد گندم، نقشه اين شاخص با روش درون يابي‏ كريجينگ معمولي تهيه و پهنه بندي شد و سپس به ارزيابي و بررسي خشكسالي پرداخته شد. براي تهيه نقشه ريسك خشكسالي ابتدا نقشه‌هاي شاخص SPI3 منتهي به ارديبهشت‏ماه طي يك دوره 17 ساله (1379 تا 1395) به‌صورت دودويي (بولين) طبقه‏بندي شدند. سپس از تركيب نقشه هاي بوليني به‌دست آمده نقشه فراواني وقوع خشكسالي تهيه شد. با استفاده از نقشه هاي احتمال فراواني خشكسالي شاخص SPI، نقشه ريسك خشكسالي كشاورزي نهايي توليد شد. با بررسي نقشه‏هاي شدت خشكسالي و ريسك خشكسالي در اين مطالعه، شاخص SPI سه‌ماهه جهت بررسي الگوهاي خشكسالي در ابعاد زماني و مكاني مختلف و شدت آن در دوره‏هاي خشكسالي و مرطوب مؤثر شناخته شد. هم‌چنين، نتايج نشان داد كه شش شهرستان مورد مطالعه در استان گلستان به دو منطقه خطرپذير از نظر خشكسالي (شامل خطر شديد و خيلي شديد) طبقه‏بندي شده‏است. نقشه ريسك نشان مي‏دهد كه در دوره آماري 1379 تا 1395 بخش گسترده‏اي از منطقه مطالعاتي (حدود 98 درصد) در معرض خطر خشكسالي شديد قرار گرفته ‏است. هم‌چنين بخش كوچكي از شمال شهرستان بندر تركمن (حدود دو درصد از كل منطقه) خطر خشكسالي بسيار شديد را تجربه كرده‏است. در واقع دامنه نوسانات خشكسالي در اين منطقه به‌دليل هم جواري با صحراي تركمنستان و وضعيت آب‌وهوايي خشك و نيمه خشك بيش‌تر بوده و اين مناطق داراي پتانسيل حساسيت به خشكسالي مي‏باشند. نتايج نشان داد عملكرد گندم در شهرستان‏هاي آق‏قلا، علي‏آباد كتول، بندر‏گز، گرگان و كردكوي همبستگي مثبت و معني داري با مقادير SPI3 منتهي به ارديبهشت ماه داشت. اين رابطه مي تواند هشداري براي تأثير خشكسالي هواشناسي (به‌خصوص در مناطق مستعد خشكسالي) بر توليد محصولات كشاورزي باشد و نشان مي دهد كه SPI3 مي تواند به پيش بيني كاهش توليد ناشي از خشكسالي كمك كند.