مُهر استوانه‌اي تپه كيدان؟يك صحنه‌ي نبرد بين‌النهريني در شرق زاگرس‌مركزي

Tepe Keydan Cylinder Seal? A Mesopotamian Contest Scene in the East Central Zagros

مُهرها و گل‌مُهرها دست‌ساخته‌هاي مهمي هستند كه از همان آغاز پديدار شدنشان در دوران نوسنگي متأخر براي مشخص كردن مالكيت خصوصي و همچنين محدود كردن دسترسي به كالاهاي عمده در نظام‌هاي اداري هم مورد استفاده قرار مي‌گرفته‌اند؛ بنابراين، منبع مهمي براي مطالعه‌ي تاريخ اجتماعي-اقتصادي جوامع باستاني هستند. با اين‌حال اين دست‌ساخته‌ها، به‌ويژه آن‌هايي كه بافت باستان‌شناختي مشخصي ندارند، بيشتر به‌عنوان آثار هنر حكاكي جوامع و از منظر مطالعات تاريخِ هنري مورد بررسي قرار گرفته‌اند. مُهر استوانه‌اي تپه كيدان نمونه‌اي از اين دست‌ساخته‌ها است كه در بررسي‌هاي باستان‌شناختي سال 1375 ه‍.ش. در دشت سيلاخور به‌دست آمد. يكي از ساكنان روستاي پيرامون اين تپه مُهر را به سرپرست گروه بررسي تحويل داد و مدعي شد آن‌را برروي تپه يافته است. اين مُهر يك صحنه‌ي نبرد بين‌النهريني را نشان مي‌دهد. پيش‌تر، 10 نمونه از اين مُهرها از زاگرس‌مركزي معرفي شده كه مُهر كيدان شرقي‌ترين آن‌ها است. مقاله‌ي پيشِ‌رو مي‌كوشد تا با بررسي سبك و شمايل‌نگاري مُهر كيدان، با تكيه‌بر شواهد باستان‌شناختي و داده‌هاي مدارك مكتوب به پرسش‌هايي پيرامون تاريخ‌گذاري اين مُهر و فراتر از آن، به خاستگاه، زمينه‌هاي پيدايش، بافتِ استفاده و كاربرد اين‌گونه مُهرها در زاگرس‌مركزي بپردازد. در نتيجه، مُهر كيدان به دوران سلسله‌هاي قديم 3 و با احتمال سلسله‌هاي قديم 3 ب، تاريخ‌‌گذاري و پيشنهاد شده است كه مُهرهاي نبرد زاگرس‌مركزي در بين‌النهرين و يا شوش تراشيده شده و با توجه به برهم‌كنش‌هاي فزآينده‌ي زاگرس‌مركزي، شوش و جنوب بين‌النهرين، كه در شواهد باستان‌شناسي و مدارك مكتوب اين دوران بازتاب يافته، از رهگذر گرفتنِ غنيمت در جنگ‌ها، جابه‌جايي مردم، از جمله سربازان عيلامي كه به‌عنوان كادر نظامي توسط قدرت‌هاي بين‌النهريني به‌خدمت گرفته مي‌شدند و از همه مهم‌تر، تجارت به منطقه راه يافته‌اند. اين مُهرها مي‌توانسته‌اند همچون نمونه‌هاي بين‌النهرينيِ خود با نخبگان و طبقه‌ي ممتاز سياسي، نظامي و اقتصادي محلي در ارتباط بوده و بعضاً براي مُهروموم مورد استفاده قرار گرفته باشند.

Seals and sealings are important artifacts which are used to mark personal property and to limit access to main commodities in administrative institutions from their first appearance in the Late Neolithic period, therefore, they are significant resources for socio-economic history of ancient societies. However, these artifacts, especially those with no clear and well-stratified context, are usually studied in an art historical approach. Keydan cylinder seal (KCS) is one of these artifacts which was discovered in the 1996 archaeological survey in the Silakhor Plain in Borujerd region. One of the villagers gave it to the director of the survey and claimed that it has been found on the surface of Tepe Keydan. The seal shows a Mesopotamian contest scene. Previously, 10 contest scene have been found in the Central Zagros. KCS is the easternmost contest seal found in the region. This paper tries to study style and iconography of KCS as well as relevant archaeological evidence and textual hints in order to answer some questions about the dating of KCS and origins, contexts, reasons of appearance, and functions of such seals in the Central Zagros region. Thus, KCS has been dated to ED III. Considering archaeological and textual data, it could probably be dated to ED III b. It has been suggested that the Zagros contest seals have been cut in Mesopotamia and/or Susa and appeared in the Central Zagros in different ways for instance through looting in wars, moving people between the two regions such as those Elamite warriors who would have been hired by Mesopotamian armies or most importantly through trade. These seals as their Mesopotamian counterparts could have been related to local political, economic and military elites. Some of these seals might have been used to seal objects to mark personal property or to limit access to main commodities in an administrative context.