تجزيه‌ي عنصري سكه‌هاي پيروز ساساني به‌روش پيكسي (PIXE)، مطالعه‌ي موردي: سكه‌هاي گنجينه‌ي پيروزگت كشف‌شده از روستاي تيسِ چابهار

Elemental Analysis of Piruz, the Sassanid King, Coins by Using PIXE Technique, A Case Study of Piruzgat Treasure Coins, Discovered in Tis Village, Chabahar

دوره‌ي حكومت پيروز ساساني را بايد يكي از پرتنش‌ترين دوره‌هاي تاريخ دانست؛ خشك‌سالي، جنگ‌هاي پي‌درپي و طولاني، تصرف ايران از دو جناح مختلف، و درنهايت خراج‌گذاري ايرانيان به ‌هپتاليان را بايد عوامل اين تنش‌هاي سياسي-اقتصادي دانست. به‌طوركلي سكه‌هاي پيروز ساساني در چهار گونه‌ي مختلف در چهار بازه‌ي متفاوت زماني از حكومت وي، در ضرابخانه‌هاي مختلف به ضرب رسيده‌اند؛ بنابراين، تجزيه‌ي عنصري فلزات اين سكه‌ها اطلاعات با ارزشي در مورد شرايط اقتصادي-سياسي، نوع معادن و طريقه‌ي آماده‌سازي سكه را در اختيار قرار مي‌دهد. در پژوهش حاضر، جهت تجزيه‌ي عنصري اين سكه‌ها از روش آزمايش غيرمخرب پيكسي استفاده شده است. پرسش‌هاي پژوهش عبارتنداز: حال قدرت اقتصادي ايران در چهار بازه‌ي زماني حكومت پيروز ساساني با شاخصه‌ي عيار سكه­‌ها چگونه است؟ با توجه به تجزيه عنصري اين سكه‌­ها، مي­‌توان نوع معادن، نحوه‌ي استحصال فلز از سنگ معدن، و عياركردن سكه­‌ها را مشخص نمود و شرحي از آن ارائه داد؟داده‌هاي اين مقاله را 41 سكه‌ي غيرتكراري از 183 سكه‌ي گنجينه‌ي پيروزگت كه در سال 1380 در تيسِ چابهار كشف شده را تشكيل مي‌دهد. اما برخلاف اين تصور كه عيار سكه‌ها به‌علت تنش‌هاي سياسي اين دوره، بايد پايين مي‌آمد؛ چنين نشده و با آزمايش پيكسي ثابت گرديد كه عيار اين سكه‌ها به‌طور ميانگين هميشه بالاتر از 96 درصد بوده است. مقدار طلاي موجود در اين سكه‌ها همواره به‌طور ميانگين 1 درصد بوده است و چون اين مقدار ميان 0.2 تا 1.5 درصد بوده، نشانگر استفاده از معادن سروسايت در آن دوره است كه وجود سرب در برخي از سكه‌ها نيز اين نظر را تأييد مي‌كند؛ فقط يك سكه (120,GOM) مقدار پاييني از طلا به‌اندازه‌ي 0.15 درصد داشته است كه مي‌تواند علتي بر استفاده از معادن گالنا در بازه‌ي چهارم حكومت پيروز باشد. اما مقدار پايين مس، به‌علت آلياژ نشدن در اين سكه‌ها و همچنين وجود مقدار سرب و تنوع عنصري، به‌خصوص در دوره‌ي دوم و سوم، مي‌تواند نشانگر تعجيل در ضرب سكه‌ها و عدم دقت كافي در استحصال نقره باشد.

The ruling era of Piruz, the Sassanid king, must be considered one of the most challenging historical periods. The reasons of political-economic tensions could be traced in drought, successive and long wars, the capture of Iran from two different directions, and, ultimately, the tribute paid by Iranians to Hephthalites. Generally speaking, the coins belonging to Piruz ruling era were minted in four different forms throughout four different periods of time in various places; therefore, the elemental analysis of the metal used in these coins provides us with valuable information about the economic-political conditions, the type of mines, and the minting process of the coins. Hence, to conduct an elemental analysis of these coins, the non-destructive PIXE test was employed. The research questions are: What is the period of Piruz’s economic power with the coinage index? Given the elemental breakdown of these coins, he described the type of mines, how to extract the metal from the ore, and the coins’ grinding? The data of the present study is extracted from 41 non-repetitive coins out of 183 coins belonging to Piruzgat Treasure discovered in Tis, Chabahar, in 1380. However, unlike the supposition that the coins alloy must have been low due to the political tensions of that era, PIXE proved that the alloy has always been above 96 percent on the average. The amount of gold in these coins has always been at an average of one percent. Since this value ranged from 0.2 to 1.5 percent, the use of Cerussite mines in that period is proved which is also confirmed by the presence of lead in some coins. Only one type of coin (120, GOM) had a low amount of gold (0.15 percent) which could be the sign of using Galena mines in the 4th period of the ruling era. But the low amount of copper could signify a hurry in minting and inadequacy of silver extraction as a result of not using copper in these coins, existence of lead, and elemental variety especially in the second and third periods.