تعيين طول جغرافيايي مواضع زمين براساس ماه‌گرفتگي در كتاب تحديد نهايات الأماكن بيروني

Determination of the Longitude of Earth positions Based on Moon Eclipse in Bīrūnī’s Taḥdīd Nihāyāt al-Amākin

در متون جغرافيايي دورۀ اسلامي، اعم از جغرافياي توصيفي و جغرافياي رياضي، در انتخاب خط استوا به عنوان مبدأ عرض جغرافيايي اتفاق نظر وجود دارد اما مبدأ طول جغرافيايي گاه به‌پيروي از هنديان «قبة الأرض» و گاه به‌پيروي از يونانيان «جزاير خالدات» در نظر گرفته مي‌شده است. علاوه بر اين ملاك تقسيم‌بندي بخش آباد زمين به اقليم‌هاي هفت‌گانه طول ساعات بلندترين روز سال است كه به عرض جغرافيايي مربوط است. از اين رو محاسباتِ مربوط به تعيينِ عرض جغرافياييِ مواضع مختلف زمين در آثار جغرافياي رياضي مي‌آمده است اما آوردن محاسبۀ طول جغرافيايي عموميت ندارد. بيروني در تحديد نهايات الأماكن كه مي‌توان آن را كتابي در جغرافياي رياضي به حساب آوردْ علاوه بر محاسبات مربوط به عرض جغرافيايي، محاسبات تعيين طول جغرافيايي را نيز آورده است و تلاش مي‌كند دستورالعمل‌هايي كلي براي محاسبۀ اختلاف طول جغرافيايي دو شهر به‌دست دهد. در اين مقاله روش‌هاي محاسبۀ اختلاف طول جغرافيايي بر اساس رخداد ماه‌گرفتگي بر اساس كتاب تحديد نهايات الأماكن بررسي شده‌اند.

All geographical works in Islamic period, both descriptive and mathematical, agree to choose the equator as the source of latitude, but following the Indians, the source of the longitude was sometimes considered the “cupola of the Earth” (Qubba al-ʾArḍ) and following the Greeks sometimes the “Eternal Island” (Jazāʾir Khālidāt). Moreover, division of the inhabited part of the Earth into seven Climes is based on the length of the longest day and it also depends to geographical latitude. Hence, the authors of the astronomical works bring the computations of the latitude in their works but they do not usually mention to the computations of the longitude. Bīrūnī, in his Taḥdīd Nihāyāt al-Amākin -that we can consider it as a mathematical geography work- brings two kind of computations. This article studies the methods of computation of the longitude deference between two places based on moon eclipse in Bīrūnī’s Taḥdīd.