اوضاع سرحدنشينان و شيعيان خراساني در مناسبات سياسي منغيتيان و قاجارها (1199- 1342ق)

The Situation of Border Residents and the Shiites of Khorasan in the Political Relations of the Manghits with the Qajar Rulers (1785-1924)

مناسبات ايران و ماوراءالنهر از عهد صفوي ـ شيباني در روندي چالشي، به ايجاد سنتي در مناطق مرزي خراسان منجر شد كه تا عهد منغيت همواره در قالب جنگ، صلح، استقرار نيرو، تعديات ترك ­تازانه و به ­اسارت ­بردن سرحدنشينان ادامه داشت. در پي يافتن علل، مجموعه ­اي از توسعه‌طلبي‌ها، منافع اقتصادي، سنت­هاي اجتماعي و بي­كفايتي­هاي سياسي را با پوششي به نام اختلافات مذهبي مي­يابيم كه در عهد شيباني و پس از آن اشترخاني، تفاوت­ها و فراز و فرودهايي داشته است. آنچه در اين نوشتار با عنوان «اوضاع سرحدنشينان و شيعيان خراساني در مناسبات سياسي منغيتيان و قاجارها» مطالعه مي­شود، بر دوران پس از نادر و استقرار حكومت منغيتيان در ماوراءالنهر تمركز دارد. پرسش اصلي پژوهش اين است كه در ادامة روند تاريخي مواجهة ايرانيان و ازبكان كه موجب تنش در خراسان شده بود، اوضاع خراسانيان در عهد منغيتيان/قاجارها چگونه و تابع چه مؤلفه ­هايي بود؟ پاسخ اوليه و مدعاي ما اين است كه در مناسبات ازبكان با شيعيان خراسانيِ سرحدنشين و مهاجر، روندي از لشكركشي ­ها تا تعامل سياسي با حكومت قاجار شكل گرفته كه تابع اوضاع سياسي و اجتماعي ماوراءالنهر، سياست­ ورزي دولت ايران، تحولات روز دنياي اسلام (جنبش اتحاد اسلام و مواجهة با استعمار)و شرايط اجتماعي خراسانيان مهاجر در ماوراءالنهر بوده است.

The challenging relations between Iran and Transoxiana from Safavid-Shi'bani era resulted in a tradition in the border areas of Khorasan and continued up to the Maghnits period through war, peace, deployment of military forces, predatory aggressions and taking the frontiersmen captive. Searching for the causes, several factors such as a set of developmental and economic interests, social traditions and political inadequacies with a covering of religious differences are recognizable that had several impacts along with ups and downs under the ruling years of Shibanid dynasty and then Ashtarkhanids. The present study has been conducted focusing on the period after Nader Shah was assassinated and the Manghit dynasty started to rule over a part of Transoxiana. The main question of the research is of how the situation of the people of Khorasan was under the ruling of Manghits during the reign of Qajar dynasty alongside the historical process of the mutual confrontations of Iranians and Uzbeks in the northeast and what factors affected it? The foremost answer and the claim is that there can be found a chain of incidents in relations between Uzbeks and Shiite frontiersmen of Khorasan and the immigrants such as military expeditions, political collaboration with the Qajar administration that was dependent on the political and social conditions of Transoxiana, the Iranian government policies, the changes occurred in the world of Islam (the Movement of Unity of Islam and Confrontation with Colonialism) and the social conditions of the Khorasanis who lived in Transoxiana as immigrants.