منازعه غزالي و ابن رشد در مواجهه دين و عقل از منظر تاريخي

An Investigation of Ghazali and Averroes’s Conflict Regarding the Relation between Religion and Reason from a Historical Point of View

كشمكش ميان عقل و دين در تاريخ ميانه ايران، جرياني دامنه دار و متاثر از انباشته هاي علمي و فكري مسلمانان در قرون نخستين اسلامي است. عقل و دين صرف نظر از اشتراكاتشان، عمدتا دو نيروي متخالف شناخته مي شوند؛ به طوري كه استقرار و تداوم يكي از آنها معمولا اسباب ضعف و ركود ديگري را رقم مي زند. علوم عقلي و علوم ديني، هركدام تحت شرايط تاريخي خاص خود رو به رشد يا ضعف بوده اند. از نقطه آغازين اسلام و استحكام تدريجي آن، دستاورد عقول نيز به رشد فزاينده اي از تكامل رسيده است. اين تكامل، نه به معناي مصالحه و توافق عقل و شرع و نه به معناي مخالفت مطلق و يك جانبه با يكديگر است؛ بلكه به مثابه روندي برتري جويانه ناشي از شرايط تاريخي و وضعيت تكاملي عقلانيت و ديانت است. قرن هاي پنجم و ششم آكنده از كشمكش و منازعات دين و عقل است؛ به طوري كه بازتاب آن در رساله هاي غزالي و رديه هاي ابن رشد بر او، گواه اين موضوع است. بررسي منازعه ابن رشد و غزالي وراي موضوعات انتزاعي آن، به درك عميق از شرايط تاريخي عقل و دين در تاريخ اسلام ياري مي رساند. اين معارضه درحقيقت محصول رشد نظام عقلاني به مثابه علل ساختاري آن است و شرايط اجتماعي و سياسي نيز به منزله علت فوري و معده اين نزاع تلقي مي شود.

The conflict between reason and religion in the Iranian medieval history is an issue affected by the scientific sources of Muslims from the early centuries of the Islamic Era. Regardless of their commonalities, reason and religion are generally known to be opposing forces, as the observance of one undermines the other. Rational knowledge and religious science have each been either declining or growing depending on the historical circumstances. Ever since the emergence of Islam and through the course of its solidification, intellectuality, too, underwent an evolutionary process. Such evolution, however, can be interpreted neither as concordance or compromise between reason and religion, nor as absolute disagreement. Rather, it is a course towards supremacy resulting from the historical circumstances. The eleventh and twelfth centuries witnessed continuous conflicts between religion and intellect, as it is reflected in Ghazali’s books and Averroes’s rebuttals to them. Regardless of the abstract issues involved, the conflicts between Averroes and Ghazali provide an in-depth understanding of the historical context of intellect and Sharia in the course of the Islamic history. This confrontation is in fact the result of the development of rationality and the socio-political circumstances.