بررسي انتقادي سنت عجايب نگاري در جهان اسلام؛ مطالعه موردي عجايب المخلوقات زكرياي قزويني

Critical Study of wonder book writingtradition in the Islamic World; A case studyon Zakaria Qazvini's ʿAjāʾib al-Makhlūqāt

عجايب نگاري از سنت هاي رايج در تاريخ نگاري اسلامي بوده است. عجايب نگاري در آغاز به مثابه يكي از گونه هاي جغرافيانگاري و كيهان شناسي اسلامي به وجود آمد و در واقع محصول مشترك تاريخ طبيعي و جغرافيانگاري است. عجايب نامه ها را مي توان شكل هاي منحصر به فردي از دايره المعارف ها به شمار آورد كه از حيث ادبي، كيهان شناسي، جغرافيا و تاريخ طبيعي قابل توجه اند. در عجايب نامه معمولا امر واقع با امر غيرواقع در هم مي آميزد و پديده ها با بياني ادبي و اغراق گونه و بي تحقيق و نقد توضيح داده مي شوند. در تمدن اسلامي عجايب نامه هاي متعددي نگاشته شده است. يكي از كامل ترين و جامع ترين آنها، عجايب المخلوقات و غرايب الموجودات زكرياي قزويني است. قزويني در اين اثر در قامت يك عالم طبيعي ظاهر شده و به توضيح مباحث علمي متداول پرداخته است. پرسش اساسي اينجاست كه آيا مي توان عجايب نامه ها را آثاري علمي و معرفت افزا دانست؟ پژوهش حاضر با روش تحليلي - تطبيقي، توضيح داده كه عجايب نامه ها متعلق به آن بخش از نظام دانايي اسلامي است كه مقابل رويكردهاي عقلي انتقادي و تجربي قرار مي گيرد. به ديگر سخن بررسي متن اثر قزويني و آثار مشابه ديگر حاكي از آن است كه مفهوم علم در جهان اسلام از سده ششم به بعد، تا چه ميزان با مفهومي كه دانشمندان اسلامي در سده هاي سوم و چهارم در نظر داشتند دگرگون شده و به انحطاط گراييده است. بر اساس يافته هاي اين پژوهش عجايب نگاري محصول دوره انحطاط علوم در تمدن اسلامي و دور شدن از رويكردهاي عقلي انتقادي، تجربي و مشاهده گرانه است.

Wonder book writing has been of customary traditions in Islamic historiography. Wonder book writing first emerged as one type of Islamic geography and cosmology and in fact, it is the common product of natural history and geography. ʿAjāʾib Namah could be considered as unique forms of encyclopedias that are remarkable in terms of literary, cosmology, geography and natural history. In ʿAjāʾib Namah real thing is usually interlace with the unreal and phenomena are explained in a literary and exaggerated way without research and criticism. Multiple ʿAjāʾib Namah has been written in Islamic civilization. One of the most complete and comprehensive among them is Zakaria Qazvini's ʿAjāʾib al-Makhlūqāt. In this work, Qazvini has appeared as a natural scientist and has explained common scientific topics. The key question is whether ʿAjāʾib Namah could be considered as scientific works? This study by using the analytical-comparative method explains that ʿAjāʾib Namah belongs to that part of the Islamic knowledge system that is opposed to rational-critical and empirical approaches. In other words, considering the text of Qazvini's work and other similar works indicates that to what extent the concept of science in the Islamic world from the sixth century onwards has changed and degenerated from the one that Islamic scholars contemplated in the third and fourth centuries. According to the findings of this study, wonder book writing is the product of the science degeneration period in Islamic civilization and getting away from rational, critical, empirical and observational approaches.